Dominic Perella đã chuẩn bị tinh thần bị la ó khi ông phát biểu trước khoảng 100 nhân viên tại khu nghỉ dưỡng cao cấp Silverado ở Napa, California, trong buổi retreat nội bộ vào tháng 8 năm ngoái. Vài ngày trước đó, Perella vừa được bổ nhiệm làm giám đốc điều hành lâm thời của Character.AI, sau khi công ty thông báo hai nhà sáng lập Noam Shazeer và Daniel De Freitas, những chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, đã rời công ty để gia nhập Google theo thỏa thuận cấp phép trị giá 2,7 tỉ USD với gã khổng lồ trong lĩnh vực tìm kiếm.

Trong buổi hỏi đáp không giới hạn, các nhân viên, trước đây chỉ biết Perella với tư cách cố vấn pháp lý, đã thẳng thắn chất vấn vị lãnh đạo mới về tương lai của Character. “Chúng ta sẽ tiếp tục làm gì? Sẽ dừng làm gì? Phân bổ nguồn lực ra sao?” Perella nhớ lại. “Việc nhà sáng lập ra đi là một sự thay đổi lớn,” ông nói. Tuy vậy, ông khẳng định công ty vẫn đang hoạt động tốt theo tiêu chuẩn của các startup từng trải qua hình thức giao dịch mới mang tên “reverse acquihire”. “Chúng tôi vẫn may mắn hơn nhiều so với một số công ty khác.”

Character là một trong ít nhất sáu startup đã trải qua quá trình “reverse acquihire” trong làn sóng AI hiện tại. Thuật ngữ này là biến thể của “acquihire”, khi một công ty lớn mua lại startup để sở hữu đội ngũ nhân sự của họ. Trong phiên bản mới này, một công ty công nghệ lớn sẽ chi tiền để tuyển dụng nhân sự chủ chốt và cấp phép công nghệ của startup, nhưng không mua lại công ty. Những người bị bỏ lại sẽ phải tự xoay sở.

Với các ông lớn công nghệ, mô hình này là cách giành lợi thế trong cuộc chiến giành nhân tài AI khốc liệt. Nó còn mang lại phần lớn lợi ích như một thương vụ mua bán truyền thống mà không cần thông qua sự phê duyệt của cơ quan quản lý, một quy trình ngày càng phức tạp do lo ngại các tập đoàn lớn thâu tóm đối thủ tiềm năng khi họ còn non trẻ.

“Trong môi trường pháp lý hiện nay, tôi nghĩ sẽ còn nhiều thương vụ kiểu này nữa,” Mike Volpi, nhà đầu tư mạo hiểm và thành viên hội đồng quản trị Scale AI, startup từng bị Meta thực hiện reverse acquihire vào tháng 6, nhận định.

Tuy nhiên, những thương vụ này cũng khiến startup mất đi ban lãnh đạo chủ chốt và bị hạn chế về định hướng phát triển. Các nhân viên hoặc nhà đầu tư cũng khó có được khoản lợi nhuận lớn như trong các thương vụ IPO hoặc mua lại truyền thống. Volpi thừa nhận: “Chúng có thể gây ra xung đột lợi ích”, nhưng ông nói thêm: “Dù sao vẫn tốt hơn là không có thỏa thuận nào cả.”

Theo Saanya Ojha, đối tác tại Bain Capital Ventures, xu hướng này còn có thể khiến các startup gặp khó khăn trong việc tuyển dụng. “Không ai muốn rơi vào tình huống giả định rằng, ‘Nếu đằng nào công ty cũng bị Big Tech cắn hết, vậy thà xin vào thẳng OpenAI, Anthropic hay một công ty lớn,” bà nói.

Giới phê bình cũng lo ngại chiến lược này đang làm suy yếu “hợp đồng xã hội” tại Thung lũng Silicon, tức cam kết cùng chia sẻ rủi ro và lợi ích giữa nhà sáng lập và nhân viên. “Rồi sẽ đến lúc người mua và nhà sáng lập sẽ quyết định ai sẽ tiếp tục cuộc hành trình, ai sẽ bị bỏ lại lênh đênh trên biển,” nhà đầu tư kỳ cựu Jon Sakoda nói. Ông phản đối các thương vụ reverse acquihire và ví chúng rằng, “Bạn phải tự hỏi: Mình đang ở trên tàu Noah hay tàu Titanic?”

Lợi nhuận tài chính từ các thương vụ reverse acquihire rất khác nhau. Khi CEO Scale, Alexandr Wang, gia nhập Meta như một phần của khoản đầu tư 14,3 tỉ USD, nhà đầu tư sớm Accel kỳ vọng sẽ thu được 2,5 tỉ USD. Trong khi đó, các quỹ đầu tư vào Adept AI Labs và Covariant, hai startup AI có nhà sáng lập đã rời đi để gia nhập Amazon vào năm ngoái, chỉ thu được khoản lợi nhuận khá khiêm tốn. Một vấn đề khác là liệu những thương vụ kiểu này có tiếp tục tránh được sự giám sát của cơ quan chống độc quyền hay không, vì Ủy ban Thương mại Liên bang Mỹ (FTC) đã bắt đầu điều tra một số thương vụ dạng này.

Làn sóng reverse acquihire bắt đầu thực sự bùng nổ vào tháng 3.2024, khi Microsoft chiêu mộ các nhà sáng lập cùng phần lớn nhân viên của Inflection AI, một startup chatbot, trong khuôn khổ hợp đồng cấp phép trị giá 620 triệu USD. Đây là cú sốc đối với Thung lũng Silicon. Trước đây, các thương vụ acquihire thường là lối thoát danh dự cho những startup không còn hy vọng thành công. Thế nhưng Inflection lại được xem là một cái tên đầy hứa hẹn trong ngành AI. Chỉ chưa đầy một năm trước đó, công ty đã huy động được 1,3 tỉ USD với mức định giá 4 tỉ USD.

Tuy nhiên, theo cuốn sách AI Valley của Gary Rivlin, đồng sáng lập kiêm CEO Mustafa Suleyman nhận ra rằng nếu tiếp tục hoạt động độc lập, ông sẽ phải dành phần lớn thời gian để gọi vốn. Ngay cả khi làm vậy, Inflection cũng khó sống sót khi phải cạnh tranh với các tập đoàn công nghệ lớn. Vì thế, vào mùa xuân năm ngoái, Suleyman đã chấp nhận đề nghị của Microsoft để gia nhập tập đoàn này.

Inflection đã bổ nhiệm cựu giám đốc điều hành Mozilla, Sean White, làm người kế nhiệm Mustafa Suleyman. White gọi toàn bộ đội ngũ làm việc từ xa trở lại văn phòng tại Palo Alto, nơi giờ vắng vẻ đến mức hầu như không còn nội thất gì. Ông phải mua bàn ghế mới để không phải tiếp tục ngồi xếp bằng trên thảm, đồng thời mang thêm cây cảnh vào văn phòng. White cũng cho phép nhân viên mang chó đến nơi làm việc. Công ty đã thực hiện một số thương vụ acquihire nhỏ để bổ sung nhân sự, hiện tổng số là 55 người, và đang tuyển dụng các ứng viên phù hợp với văn hóa của startup.

Dưới sự lãnh đạo tích cực của White, Inflection dần chuyển hướng khỏi chatbot “Pi” vốn nhắm tới người tiêu dùng. Dù vẫn duy trì sản phẩm này, công ty hiện tập trung vào các khách hàng doanh nghiệp như Intel. Inflection đang sở hữu kho dữ liệu lớn từ người dùng Pi trước đây, một tài sản mà White cho biết sẽ giúp công ty tinh chỉnh chatbot có năng lực xã hội tốt hơn dành cho doanh nghiệp. Hơn một năm sau vụ chuyển giao, startup này vẫn đang trong quá trình tái cấu trúc. White ví công ty như Tàu của Theseus, con tàu trong thần thoại Hy Lạp. “Con tàu đó ngày qua ngày được thay thế từng tấm ván, từng chi tiết, đúng không? Nhưng nó vẫn là cùng một con tàu.” Ông cho biết công ty sẽ sớm huy động thêm vốn.

Tương tự với Inflection, Scale AI vẫn giữ lại hơn 1.400 nhân viên sau thỏa thuận với Meta và cũng đang thay đổi mô hình hoạt động. Trước đây, Scale chủ yếu cung cấp dịch vụ gắn nhãn dữ liệu cho các nhà phát triển mô hình ngôn ngữ lớn. Tuy nhiên, các khách hàng lớn như Google và OpenAI đã tạm dừng hợp tác vì đang cạnh tranh trực tiếp với Meta. Scale đã cắt giảm 14% nhân sự, tất cả thuộc bộ phận gắn nhãn dữ liệu. Dưới sự điều hành tạm thời của Jason Droege, cựu giám đốc chiến lược, công ty sẽ tập trung phát triển các ứng dụng AI dành cho doanh nghiệp và chính phủ. Droege cũng đang đối mặt với thách thức lớn trong việc giữ tinh thần của đội ngũ lạc quan sau khi nhà sáng lập Alexandr Wang ra đi. “Chúng tôi phải nói thật với mọi người rằng dù Alex là người sáng lập, một doanh nhân biểu tượng, và người đã xây dựng công ty từ con số không cách đây chín năm,” ông nói, “vẫn còn nhiều cơ hội rất lớn cho chúng tôi ở phía trước.”

Như Inflection và Scale, Character.AI cũng phải thay đổi mô hình kinh doanh. Thay vì tiếp tục đầu tư lượng lớn tiền và thời gian cho việc đào tạo mô hình ngôn ngữ riêng, công ty chuyển sang tập trung hoàn toàn vào phát triển các nhân vật AI. Theo những người am hiểu vấn đề, kể từ chuyến retreat năm 2024, Character đã tìm cách xoa dịu sự bất mãn của nhân viên bằng cách trả tiền mặt hàng tháng tương đương với số cổ phần chưa được nhận. Công ty sẽ duy trì chính sách này trong hai năm sau thương vụ reverse acquihire, sử dụng nguồn vốn từ thỏa thuận cấp phép với Google. Character có kế hoạch huy động vốn trở lại, theo Karandeep Anand, cựu phó chủ tịch Meta, người đã được bổ nhiệm làm CEO chính thức vào tháng 6. Trong khi đó, Perella tiếp tục giữ vai trò giám đốc pháp lý của công ty.

Với đội ngũ điều hành của Windsurf, startup chuyên phát triển AI cho mảng lập trình, hợp đồng cấp phép trị giá 2,4 tỉ USD với Google được xem là “hạ cánh mềm” sau khi thương vụ bán công ty với giá 3 tỉ USD cho OpenAI đổ vỡ. Jeff Wang, giám đốc kinh doanh của công ty, nhớ lại khoảnh khắc được thông báo tin tức này.

“Họ chỉ nói: ‘Jeff à, tình huống giống như bên Character AI, và cậu sẽ phải làm CEO,’” anh kể. “Cảm giác như cả thế giới vừa được đặt lên vai tôi.” Thương vụ cũng khiến nhiều nhân viên còn lại rơi vào tình trạng khủng hoảng. Một số người đã khóc cả buổi chiều thứ Sáu hôm đó. Nhưng đến thứ Hai, họ đã được giải cứu, khi một công ty AI khác tên Cognition đồng ý mua lại tài sản còn lại của Windsurf trong một thương vụ trị giá hàng trăm triệu USD, theo Bloomberg.

Trong khi đó, Covariant, phòng thí nghiệm robot, không may mắn như vậy. Sau thương vụ cấp phép trị giá 380 triệu USD với Amazon hồi năm ngoái, công ty đã mất ba nhà sáng lập và 25% nhân sự. CEO Covariant, Ted Stinson, cho biết thỏa thuận này làm suy yếu công ty bằng cách hạn chế quyền cấp phép công nghệ, theo hồ sơ tố giác mà Washington Post dẫn lại. Stinson từ chối bình luận thông qua người phát ngôn. Trong email phản hồi, đại diện Amazon, Alexandra Miller, nói rằng thỏa thuận bao gồm “giấy phép không độc quyền với mô hình nền tảng robot của Covariant”, nghĩa là startup này “vẫn có quyền cấp phép công nghệ cho các công ty khác”.

Với Adept, một startup AI phục vụ doanh nghiệp, thỏa thuận với Amazon diễn ra ngay cả khi công ty chưa tung ra sản phẩm nào. Các nhà đầu tư của Adept thu hồi được vốn nhưng không có lợi nhuận. Giám đốc kỹ thuật Zach Brock tạm thời làm CEO, nhưng chưa đầy một năm sau đã rời công ty để gia nhập OpenAI. Hiện chỉ còn bốn người ghi Adept là nơi làm việc trên hồ sơ LinkedIn. Tất cả đều từ chối trả lời phỏng vấn.

Cho đến nay, vẫn chưa rõ liệu có còn ai đang điều hành Adept hay không.

—Với sự hỗ trợ của Yazhou Sun