Và rồi chỉ còn một.

Ý tôi là hiện chỉ còn một cơ quan liên bang “độc lập”. Ít nhất thì đó là điều đáng để đặt cược vào lúc này. Có thể vẫn có cách diễn giải khác về phán quyết mà Chánh án Tối cao John Roberts đưa ra hôm thứ Hai (8.9), theo đó cho phép Tổng thống Donald Trump sa thải một ủy viên thuộc Ủy ban Thương mại Liên bang (FTC). Tuy nhiên, cách hiểu đơn giản nhất là: sớm thôi, Fed sẽ là cơ quan liên bang duy nhất mà Nhà Trắng không thể tùy ý sa thải thành viên.

Roberts đã đảo ngược phán quyết của một thẩm phán liên bang, người trước đó khôi phục chức vụ cho Ủy viên Rebecca Kelly Slaughter trong khi vụ kiện vẫn đang diễn ra.

Thật kỳ lạ và có phần đáng buồn khi chứng kiến bộ máy hành chính quen thuộc bị tháo dỡ nhanh đến vậy. Thú thật, bản thân tôi từng có thời gian bị cuốn hút bởi học thuyết “hành pháp thống nhất”, vốn cho rằng mọi quan chức thuộc nhánh hành pháp đều phải chịu sự kiểm soát của nhánh hành pháp. Nhưng nghiên cứu lý thuyết học thuật là một chuyện, còn chứng kiến những tổn thất mà nó gây ra khi được triển khai một cách liều lĩnh lại là chuyện khác.

Cả hai phía đều có phần trách nhiệm. Ông Joe Biden từng sa thải người đứng đầu Cơ quan An sinh Xã hội và Cơ quan Tài chính Nhà ở Liên bang trước khi hết nhiệm kỳ. Tuy vậy, ít ai ngờ người kế nhiệm ông lại nhanh chóng dùng quyền lực ấy để sa thải các thành viên điều hành ở những cơ quan vốn được xem là độc lập, những vị trí từng được cho là khá vững chắc.

Vậy chuyện này sẽ đi đến đâu?

Hãy tạm gác Fed sang một bên. Trước hết, cần làm rõ điều gì đã và chưa xảy ra với FTC. Đầu năm nay, Tổng thống Trump thông báo với hai ủy viên Slaughter và Alvaro M. Bedoya rằng họ sẽ bị cách chức dù nhiệm kỳ vẫn còn. Cả hai đệ đơn kiện. Một thẩm phán liên bang sau đó ra lệnh sơ bộ ngăn chặn quyết định sa thải, và vào tuần trước, Tòa phúc thẩm liên bang từ chối yêu cầu của chính quyền ông Trump về việc trì hoãn phán quyết này trong lúc chờ kháng cáo.

Chính quyết định từ chối đó đã bị Chánh án Roberts đảo ngược.

Ít nhất là tạm thời.

Lệnh của Roberts là một “lệnh hoãn hành chính”, một công cụ mà Tòa án Tối cao thường dùng để tạm dừng mà chưa đưa ra phán quyết cuối cùng. Trong trường hợp này, chính quyền ông Trump yêu cầu và Chánh án chấp thuận, trong lúc chờ bên nguyên đơn phản hồi trước hạn chót ngày 15.9. Sau đó, toàn bộ Tòa sẽ đưa ra quyết định. Tôi đồng tình với những ý kiến chỉ trích cách làm việc hiện nay của các thẩm phán, nhất là việc họ vội ban hành lệnh rồi mới tranh luận sau (thậm chí đôi khi không tranh luận gì cả). Vấn đề là, do tính chất tạm thời của các lệnh như vậy, chúng ta nên thận trọng khi diễn giải hành động của Roberts.

Dù vậy, chúng ta vẫn có thể suy đoán.

Tại sao phải hủy bỏ lệnh sơ bộ? Tại sao không để vụ kiện được xử lý theo đúng tiến trình kháng cáo? Có thể có nhiều lý do, bao gồm việc tòa án thường không muốn buộc bên thua trong các vụ sa thải trái pháp luật phải nhận lại nhân viên nếu mối quan hệ đôi bên đã xấu đi. Trong nhiều trường hợp, người bị sa thải chỉ được bồi thường thiệt hại thay vì phục chức. Có thể Roberts cho rằng, ngay cả khi Slaughter và Bedoya thắng kiện, khả năng họ quay lại vị trí cũ là rất thấp.

Tuy nhiên, điều Chánh án Tối cao John Roberts thực sự hướng tới có thể là điều ai cũng đang nghĩ đến: khi xét đến nội dung chính của vụ kiện, Tối cao Pháp viện sẽ ủng hộ học thuyết “hành pháp thống nhất”, theo đó Tổng thống có quyền sa thải hầu như bất kỳ quan chức nào nắm quyền hành pháp, kể cả khi họ làm việc trong một ủy ban liên bang độc lập.

Gần như chắc chắn toàn bộ Tối cao Pháp viện sẽ ủng hộ lệnh tạm hoãn của Roberts, giống như phán quyết với tỉ lệ 6-3 hồi tháng 5 trong vụ Trump kiện Wilcox. Vụ việc đó liên quan đến các thành viên của Hội đồng Quan hệ Lao động Quốc gia (NLRB) và Hội đồng Bảo vệ Hệ thống Công chức Liên bang (MSPB), hai cơ quan vốn từng được xem là “độc lập”.

Dù chỉ là quyết định tạm thời, phe đa số khi đó vẫn đưa ra một kết luận pháp lý ngắn gọn nhưng dứt khoát:

“Vì Hiến pháp trao quyền hành pháp cho Tổng thống (Điều II, Mục 1, Khoản 1), nên ông có thể sa thải các quan chức hành pháp thực thi quyền này thay mặt ông mà không cần lý do, ngoại trừ một số ngoại lệ hẹp được tiền lệ pháp lý công nhận.”

Ngoài ra, tòa nhấn mạnh:

“Lệnh tạm hoãn phản ánh đánh giá của chúng tôi rằng chính phủ có khả năng sẽ chứng minh rằng cả NLRB lẫn MSPB đều thực thi quyền hành pháp đáng kể.”

Trong quyết định hồi tháng 5 về vụ Wilcox, từ khóa được sử dụng là “có khả năng”. Nhiều khả năng sắp tới, nếu Tối cao Pháp viện phê chuẩn lệnh tạm hoãn của Roberts trong vụ Ủy ban Thương mại Liên bang (FTC), họ cũng sẽ dùng cụm từ đó. Nhưng đến lúc này, hầu như không ai còn tin rằng chính quyền Tổng thống Donald Trump sẽ thua về mặt pháp lý. Từ nay về sau, bất kể ai nắm quyền tại Nhà Trắng, học thuyết “hành pháp thống nhất” sẽ được áp dụng triệt để.

Vậy còn Fed thì sao? Tôi vẫn giữ quan điểm rằng các thẩm phán sẽ bảo vệ tính độc lập của Fed nếu vụ việc liên quan đến thể chế này được đưa ra xét xử. Trong phán quyết vụ Wilcox, tòa từng nêu rõ một ngoại lệ dành cho Fed. Nhưng đánh giá của tôi đã thay đổi. Mới tháng trước, tôi cho rằng khả năng Tối cao Pháp viện cho phép Tổng thống Trump sa thải các thống đốc Fed chỉ khoảng 5%; nay, tôi ước tính tỉ lệ đó đã lên tới một phần ba. Để so sánh, đó là mức xác suất mà Nate Silver từng đưa ra khi dự đoán cơ hội ông Trump thắng cử tổng thống năm 2016. Điểm khác biệt là Silver có dữ liệu, còn tôi chỉ đưa ra suy đoán dựa trên những lệnh tòa mập mờ đến khó hiểu.

Cần phải nói rõ rằng, nếu Fed mất tính độc lập, điều đó không đồng nghĩa với việc trật tự Hiến pháp sẽ sụp đổ. Tôi đồng ý rằng cần bảo vệ ngân hàng trung ương khỏi ảnh hưởng chính trị. Nhưng tôi cũng đồng ý với những ý kiến cho rằng, xét về lịch sử, một Fed “độc lập” thật ra chỉ là một câu chuyện cổ tích. Ngay từ thập niên 1950, không lâu sau khi đạt được “thỏa thuận” về tính độc lập, Chủ tịch Fed khi đó là William McChesney Martin được cho là đã cam kết với Tổng thống Dwight Eisenhower rằng nếu cần kích thích kinh tế, ông sẽ hạ lãi suất.

Tuy vậy, cái gọi là “câu chuyện cổ tích” ấy vẫn mang ý nghĩa rất lớn. Tôi nghi ngờ rằng Eisenhower hay các cố vấn của ông từng nghĩ đến chuyện có thể sa thải Chủ tịch Fed nếu ông ta từ chối làm theo ý Tổng thống. Ngay cả với những người từ lâu đã hoài nghi về tính hợp hiến của các cơ quan độc lập, việc chứng kiến câu chuyện này bị xé bỏ nhanh và đột ngột đến vậy vẫn là điều hết sức khó hiểu.