Trong nhiều tháng qua, Tổng thống Donald Trump đã liên tục chỉ trích Chủ tịch Cục Dự trữ Liên bang Jerome Powell vì giữ nguyên lãi suất. Ông Trump muốn Fed cắt giảm lãi suất và tuyên bố sẽ thay Powell bằng người khác “dễ bảo hơn” khi nhiệm kỳ của ông kết thúc vào năm 2026. Ngày 12.8, vị Tổng thống cho biết ông đang cân nhắc khởi kiện ông Powell liên quan đến dự án cải tạo trụ sở Fed đang bị đội vốn. Đến ngày 22.8, ông tiếp tục đẩy mạnh chiến dịch gây áp lực lên Fed khi cách chức Thống đốc Lisa Cook, sau khi một quan chức trong chính quyền cáo buộc bà gian lận vay thế chấp.

Trong nhiều thập kỷ qua, các nền kinh tế phát triển đều công nhận tính độc lập của ngân hàng trung ương là cơ chế cần thiết để các chuyên gia có thể điều hành chính sách tiền tệ dựa trên nhu cầu thực tế của nền kinh tế. Tại Mỹ, Quốc hội và các đời tổng thống hiện đại nhìn chung đều tôn trọng nguyên tắc này. Việc ông Trump liên tục công khai gây sức ép với Fed đánh dấu một thách thức nghiêm trọng đối với mô hình điều hành độc lập của ngân hàng trung ương tại một nền kinh tế phát triển như Mỹ.

Fed độc lập đến mức nào?

Tính độc lập của Fed bắt nguồn từ Thỏa thuận Bộ Tài chính – Fed năm 1951, nhằm tách biệt chính sách tiền tệ (quản lý cung tiền) với chính sách tài khóa (thu chi ngân sách chính phủ). Thỏa thuận này chấm dứt thời kỳ Fed bị Bộ Tài chính gây áp lực buộc giữ lãi suất ở mức thấp đến phi lý.

Hiện tại, Fed được quyền tự quyết định lãi suất mà không cần Tổng thống hay Quốc hội phê duyệt. Mặc dù phải chịu trách nhiệm trước giới lập pháp và các vị trí lãnh đạo được tổng thống bổ nhiệm rồi Thượng viện phê chuẩn, các nhiệm kỳ dài và luân phiên của Hội đồng Thống đốc cùng Chủ tịch giúp Fed tránh được áp lực chính trị ngắn hạn. Ngoài ra, Fed tự tài trợ hoạt động của mình, chủ yếu từ lãi thu được khi nắm giữ trái phiếu chính phủ, nên không phụ thuộc vào ngân sách quốc hội. Điều này càng củng cố tính độc lập của Fed.

Trong quá khứ, một số tổng thống từng bày tỏ sự thất vọng với Fed về chính sách lãi suất, nhưng hầu như không ai chỉ trích công khai. Kể từ khi Fed được trao quyền tự chủ, nhiều ngân hàng trung ương khác trên thế giới cũng áp dụng cơ chế tương tự và thoát khỏi sự can thiệp của chính phủ trong việc điều hành lãi suất.

Vì sao ngân hàng trung ương cần phải độc lập?

Lập luận phổ biến nhất là sự độc lập cho phép các chuyên gia tiền tệ đưa ra quyết định vì sự ổn định nền kinh tế dài hạn, chứ không vì lợi ích chính trị ngắn hạn. Cơ chế này giúp chính sách lãi suất không bị chi phối bởi chu kỳ bầu cử, giúp hạn chế rủi ro các chính sách thiên vị phục vụ mục tiêu chính trị thay vì lợi ích bền vững của nền kinh tế.

Có bằng chứng nào cho thấy ngân hàng trung ương hoạt động độc lập mang lại kết quả tích cực?

Sau khủng hoảng lạm phát những năm 1970–1980, hàng chục quốc gia đã trao quyền tự chủ cho ngân hàng trung ương trong việc điều hành chính sách tiền tệ. Nhiều nghiên cứu cho thấy cách làm này mang lại kết quả tích cực. Chẳng hạn, một nghiên cứu của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) theo dõi hàng chục ngân hàng trung ương giai đoạn 2007–2021 cho thấy các cơ quan có tính độc lập cao kiểm soát kỳ vọng lạm phát hiệu quả hơn. Một phân tích riêng biệt của IMF với 17 ngân hàng trung ương ở Mỹ Latinh trong 100 năm qua cũng kết luận rằng mức độ độc lập cao giúp kiềm chế lạm phát tốt hơn. Các nghiên cứu khác cũng đưa ra kết quả tương tự.

Những lập luận phản đối sự độc lập của ngân hàng trung ương là gì?

Sau khủng hoảng tài chính năm 2008, nhiều người chỉ trích ngân hàng trung ương vì không lường trước được sự sụp đổ của bong bóng bất động sản. Khi khủng hoảng xảy ra, các ngân hàng buộc phải can thiệp mạnh vào thị trường tài chính thông qua chính sách nới lỏng định lượng (quantitative easing) mà sau này bị cáo buộc làm gia tăng bất bình đẳng vì ưu tiên lợi ích của người sở hữu tài sản.

Ngân hàng trung ương tiếp tục bị chỉ trích sau cuộc khủng hoảng lạm phát do đại dịch Covid-19, khi họ phải tăng mạnh lãi suất vào năm 2022. Giới phê bình cho rằng họ đã không nhận ra sớm áp lực giá và phản ứng quá chậm chạp khi chi phí sinh hoạt tăng vọt. Gần đây, khi tăng trưởng kinh tế chậm lại, các nhà hoạch định chính sách tiền tệ lại chịu sức ép chính trị phải hạ lãi suất.

Hệ quả là niềm tin vào năng lực phán đoán của giới chức ngân hàng trung ương bị đặt dấu hỏi, cùng với đó là yêu cầu về trách nhiệm giải trình trước các nhánh hành pháp và lập pháp, cũng như tính minh bạch trong quá trình đưa ra quyết định.