Kẻ ngoại đạo làm thay đổi cuộc chơi của giới đua thuyền

Nếu bạn bảo một đứa trẻ “Hãy vẽ thuyền buồm!”, khả năng cao bạn sẽ nhận được cùng một hình vẽ: một nửa hình tròn lộn ngược làm thân thuyền, phía trên là hình tam giác tượng trưng cho cánh buồm. Nhưng vào năm 1988, khi mới 5 tuổi, tôi sẽ thấy bối rối nếu phải vẽ chiếc thuyền mà mình biết, loại thuyền trông như một tam giác đặt trên hai quả chuối nổi.

Tôi lớn lên trong một gia đình mê tàu nhiều thân. Cha tôi đặc biệt say mê chiếc Hobie Cat 16, loại catamaran dài 16 foot (khoảng 5 mét) rất phổ biến dọc các bờ biển Mỹ thập niên 1980, nổi bật với cánh buồm nhiều màu sắc. Những chiếc thuyền bãi biển giá phải chăng này xuất hiện khắp các tờ rơi du lịch ở New Jersey. Thế nhưng mỗi lần cha tôi đề nghị đưa nội dung đua Hobie Cat vào chương trình regatta thường niên của câu lạc bộ du thuyền địa phương, ông đều nhận lại câu trả lời quen thuộc: catamaran không phải thuyền buồm “thực sự.”

Bốn thập kỷ sau, cuộc tranh luận này vẫn tiếp tục. Thế nhưng giờ đây, người ủng hộ lớn nhất của catamaran lại là một tỉ phú. Trong vài năm gần đây, Larry Ellison, đồng sáng lập Oracle, đã rót hàng triệu USD vào SailGP, giải đua mà những chiếc thuyền nhiều thân lướt trên mặt nước bằng cánh ngầm và có thể đạt tốc độ tối đa hơn 60 dặm/giờ.

Cách tiếp cận tiên phong này đang thúc đẩy đổi mới công nghệ thuyền buồm và làm lung lay quyền thống trị của những câu lạc bộ du thuyền bảo thủ. Nhờ vậy, dòng catamaran từng bị coi thường nay đã trở thành biểu tượng cho một bộ mặt mới của môn thể thao, một bộ mặt vui nhộn và dễ tiếp cận hơn.

Bất ngờ năm 1988

Không sự kiện nào trong giới thuyền buồm danh giá hơn America’s Cup, giải đua đặt theo tên con thuyền thắng giải khai mạc năm 1851. Đây là cuộc đua lâu đời nhất của môn thể thao này, nhưng trong suốt 174 năm, gần như không thể nào xem trực tiếp giải đấu. Các chặng đua thường diễn ra xa bờ đến mức khán giả khó mà nhìn thấy được thuyền. Khi giải bước vào kỷ nguyên truyền hình, điều kiện gió yếu cộng với góc quay xa khiến nó chẳng khác gì xem những chiếc thuyền đồ chơi trong bồn tắm. Khi còn nhỏ, tôi đôi lúc bắt gặp cha mình ngủ gật khi xem giải đua trên ESPN.

Tuy nhiên, đôi khi America’s Cup vẫn mang đến những khoảnh khắc bùng nổ. Một trong số đó diễn ra vào năm 1988, khi chiếc thuyền nhiều thân đầu tiên xuất hiện.

Quy tắc cho mỗi đội tham dự America’s Cup, từ đường đua, ngày thi và thông số thuyền, thường được thỏa thuận giữa hai câu lạc bộ du thuyền: đội đương kim vô địch (đội giữ cúp) và đối thủ hợp lệ đầu tiên (một câu lạc bộ nước ngoài đủ điều kiện). Trong phần lớn thế kỷ 20, các bên thống nhất đóng và đua thuyền thuộc những lớp đã được định sẵn, chẳng hạn lớp thuyền buồm dài 12 mét, tồn tại gần ba thập kỷ cho đến năm 1987.

Số lượng đối thủ mỗi mùa có thể thay đổi, nhưng một câu lạc bộ cũng có thể thách đấu một chọi một theo “Deed of Gift”, văn bản pháp lý từ thế kỷ 19 vẫn có giá trị cho đến ngày nay. Với thể thức DoG, đối thủ phải thông báo trước 10 tháng và đưa ra kích thước con thuyền sẽ sử dụng. Văn bản này khá sơ sài, chỉ quy định thuyền không được vượt quá 90 foot dọc mực nước nếu chỉ có một cột buồm.

Sau khi Câu lạc bộ Du thuyền San Diego giành America’s Cup năm 1987, Câu lạc bộ Mercury Bay của New Zealand gửi thách thức theo thể thức DoG, tuyên bố sẽ sử dụng thuyền một thân dài 90 foot cho cuộc đua năm sau. Trong khi đó, phía Mỹ cần nhanh chóng có một con thuyền đủ nhanh để bảo vệ danh hiệu, và họ phát hiện một kẽ hở pháp lý: văn bản không hề nói đến số lượng thân thuyền. Thế là vào ngày 7.9.1988, Mỹ đem đến giải một chiếc catamaran dài 60 foot.

Xét về mặt vật lý, người Mỹ gần như chắc chắn sẽ chiến thắng. Hai thân thuyền đồng nghĩa lực cản nước ít hơn, giúp chiếc catamaran nhanh hơn nhiều so với thuyền một thân. Con thuyền Stars & Stripes của Mỹ, được Los Angeles Times mô tả là “hai chiếc ca nô mảnh… được đẩy bởi một cánh máy bay,” đã đánh bại KZ-1 của New Zealand, thắng áp đảo cả hai chặng (trong loạt best-of-three) với cách biệt khoảng 20 phút mỗi chặng. Sports Illustrated gọi đây là “một trong những trận đấu chênh lệch nhất từng được coi là sự kiện thể thao.”

Tất nhiên, nhiều người trong cộng đồng thuyền buồm phản đối kịch liệt, và kẽ hở trong Deed of Gift kéo theo một cuộc chiến pháp lý dai dẳng. Dù cuối cùng tòa phúc thẩm đứng về phía Mỹ, phải mất hàng thập kỷ sau mới lại có một chiếc thuyền nhiều thân trở lại đường đua America’s Cup. Sau vụ việc này, các đội đương kim và thách thức đồng ý chuyển sang loại thuyền mới của International America’s Cup Class, nhanh hơn thuyền 12 mét trước đây nhưng vẫn là thuyền một thân.

“NASCAR trên mặt nước”

Thật trớ trêu khi phải nhờ đến một trong những người giàu nhất thế giới để đưa môn thuyền buồm thượng lưu trở lại với hình ảnh giản dị mà tôi từng biết thuở nhỏ. Những người chèo thuyền mà tôi quen hồi bé, như cha tôi và nhóm bạn ở Nam Jersey, nghe nhạc của Jimmy Buffett nhiều hơn là đọc tin về Warren Buffett. Nhưng cũng giống như Ellison, họ mơ về một ngày thuyền buồm trở thành môn thể thao dễ tiếp cận và hấp dẫn với tất cả mọi người. Suốt 27 năm, cha tôi tổ chức một giải regatta Hobie thường niên ở cực nam bang New Jersey, thu hút cả người dân địa phương lẫn khách du lịch đến xem những cánh buồm rực rỡ nối đuôi nhau lao xuống nước.

Ellison, một tay đua maxi yacht chuyên nghiệp trong thập niên 1990, chưa bao giờ là kiểu “người của câu lạc bộ,” như Julian Guthrie viết trong cuốn The Billionaire and the Mechanic. Ông chỉ gia nhập Câu lạc bộ Du thuyền St. Francis ở San Francisco vào khoảng năm 1995 sau khi nhận ra rằng muốn tham gia các regatta lớn thì buộc phải là thành viên một câu lạc bộ. Ông đã rất thất vọng về điều này.

Trong hành trình xây dựng đội cho America’s Cup đầu thập niên 2000, Ellison nhiều lần chạm mặt giới cựu trào ở St. Francis. Cuối cùng, ông tìm đến một câu lạc bộ cởi mở hơn gần đó: Câu lạc bộ Du thuyền Golden Gate. Cuốn sách của Guthrie kể lại câu chuyện khó tin về cách một câu lạc bộ “công nhân” lại trở thành đơn vị bảo trợ cho đội Oracle Racing trong lần đầu góp mặt tại America’s Cup năm 2003. Dù đội không giành chiến thắng, Ellison đã công khai khẳng định tầm nhìn và quyết tâm biến giải đấu thành sự kiện “dễ hiểu hơn, hấp dẫn hơn và thú vị hơn để theo dõi, cả trực tiếp lẫn trên truyền hình.”

Ông củng cố kế hoạch này bằng cách mời Russell Coutts, tay đua ba lần vô địch America’s Cup, về làm giám đốc điều hành đội. Vận động viên người New Zealand trở thành nhân tố chủ chốt trong việc thúc đẩy một lớp thuyền catamaran mới cho America’s Cup, sử dụng cánh ngầm, tức những “đôi cánh” dưới nước tạo lực nâng khi thuyền tăng tốc.

Giới truyền thống có thể ưa thích những chiếc monohull kiểu cũ bập bềnh trong nước, nhưng catamaran với cánh ngầm có thể đạt tốc độ ấn tượng. Khả năng “lướt” trên mặt nước cho phép chúng thi đấu ở vùng nước nông gần bờ hơn. Những yếu tố đó giúp cuộc đua với catamaran hấp dẫn hơn nhiều với khán giả.

Tuy nhiên, để Ellison và Coutts biến giấc mơ này thành hiện thực, họ cần đưa thuyền nhiều thân trở lại America’s Cup. Sau giải 2007, câu lạc bộ Alinghi của Thụy Sĩ giành chiến thắng và tuyên bố Câu lạc bộ Náutico Español de Vela của Tây Ban Nha sẽ là đối thủ tiếp theo. Nhưng Câu lạc bộ Golden Gate, đại diện cho đội của Ellison, đưa vụ việc ra tòa, lập luận rằng CNEV không đủ điều kiện vì chưa từng tổ chức regatta thường niên như Deed of Gift quy định. Tòa xử GGYC thắng, mở đường cho một trận đấu DoG nữa vào năm 2010, lần này giữa Alinghi và GGYC.

Cả hai câu lạc bộ đều mang đến giải thuyền nhiều thân. Đội GGYC dùng trimaran ba thân để đánh bại catamaran hai thân của Alinghi, mang về chiến thắng America’s Cup đầu tiên cho Mỹ sau 18 năm. Sau đó, Ellison và Coutts giới thiệu hạng thuyền mới cho America’s Cup: AC72, catamaran dài 72 foot với cánh ngầm và cánh buồm cứng giống cánh máy bay.

Kỷ nguyên Ellison trong môn thuyền buồm đỉnh cao chính thức khai màn tại bờ biển San Francisco năm 2013, với hơn 700.000 khán giả đến theo dõi giải Louis Vuitton Cup vào tháng 7 và 8 và America’s Cup vào tháng 9. Từ văn phòng ở London, tôi xem trực tiếp các cuộc đua và có một cảm giác kỳ lạ xen lẫn niềm tự hào và hoài niệm. Cuối cùng thì thuyền nhiều thân cũng được bước ra ánh sáng, và khán giả được thấy bộ môn đua thuyền buồm thực sự có thể hấp dẫn đến mức nào.

Nhưng màn trình diễn “dành riêng cho truyền hình” này lại không làm vừa lòng giới truyền thông. Nhiều tờ báo gọi regatta là “NASCAR trên mặt nước,” cụm từ vừa lột tả sự phấn khích vừa hàm ý lo ngại về độ an toàn của thuyền ở tốc độ cao. Lời chỉ trích không phải không có lý. Tháng 5 năm đó, Andrew Simpson, nhà vô địch Olympic môn thuyền buồm, đã thiệt mạng sau khi thuyền catamaran của anh bị lật. Nhưng ẩn ý phía sau vẫn là việc Ellison đang biến một môn thể thao quý tộc thành trò giải trí cho số đông.

Không ai bực bội với Ellison hơn Patrizio Bertelli, chủ tịch Prada và nhà tài trợ cho đội tuyển Ý. Sau khi Mỹ tiếp tục giành America’s Cup năm 2013, Ý rút khỏi giải tiếp theo để phản đối các đề xuất thay đổi thiết kế catamaran. Thay vào đó, Bertelli dồn nguồn lực cho đội New Zealand. Theo nhà sử học America’s Cup Magnus Wheatley, sự hậu thuẫn này đi kèm một điều kiện: nếu New Zealand thắng, họ sẽ thúc đẩy sự quay lại của thuyền một thân.

New Zealand đã thực sự vô địch ở regatta tiếp theo năm 2017, giúp Bertelli đạt mục đích. Kết quả là một lớp thuyền một thân mới cho America’s Cup ra đời, kết hợp giữa thiết kế truyền thống và đổi mới. Chiếc AC75 dài 75 foot, vẫn được sử dụng cho đến nay, có một thân nhưng gắn cánh ngầm. Thiết kế giống thằn lằn này gần như thách thức quy luật vật lý và đã giúp “cánh ngầm” trở thành công nghệ mà ngay cả phe bảo thủ cũng sẵn sàng ủng hộ.

Wheatley, tác giả cuốn There Is No Second về lịch sử America’s Cup, nhận định cánh ngầm là bước ngoặt quan trọng của bộ môn. Những tháng ngày mà các đội thỏa thuận đua những con thuyền “chỉ nổi trên mặt nước” sẽ không bao giờ quay lại America’s Cup nữa.

Thế nhưng, chỉ thay đổi công nghệ thôi vẫn chưa đủ với Ellison. Sau hơn một thập kỷ liên tục đối đầu với những “người gác cổng” của bộ môn thuyền buồm thượng lưu, ông đã sẵn sàng tự đặt ra luật chơi của riêng mình.

“Đây là chuyện nghiêm túc”

Năm 2018, Ellison và Coutts đồng sáng lập SailGP, nơi Coutts hiện là giám đốc điều hành. Giải đua này sử dụng mẫu catamaran gắn cánh ngầm dài 50 foot cho toàn bộ các đội và tập trung vào những chặng đua ngắn ở các địa điểm mang tính biểu tượng. Khác với America’s Cup chỉ tổ chức vài năm một lần, SailGP diễn ra quanh năm: năm 2019 có 5 chặng, còn mùa 2024-2025 có hơn 12 chặng.

Hiện SailGP có đội đại diện cho 12 quốc gia và cho biết số lượt xem các chặng đua đã vượt 150 triệu trên YouTube, tăng mạnh so với 37 triệu năm trước. Nhiều nhà đầu tư nổi tiếng cũng tham gia: Ares Management và cầu thủ bóng đá Pháp Kylian Mbappé nắm cổ phần đội Pháp, Anne Hathaway đầu tư vào đội Red Bull Ý, còn Ryan Reynolds và Hugh Jackman là nhà tài trợ của đội Úc Bonds Flying Roos.

Một sự kiện SailGP điển hình mang bầu không khí giống một buổi tiệc bãi biển Ibiza hơn là hình ảnh áo vest và giày da thượng lưu. Giá vé phải chăng, 85 USD một người (43 USD cho trẻ em). Các bình luận viên của giải thường tránh thuật ngữ chuyên môn như tack hay gybe. Tại chặng đua ở New York tháng 6, “giám đốc khuấy động” DJ Khaled bất ngờ xuất hiện để chơi nhạc cho 10.000 khán giả.

Mục tiêu hòa nhập cũng thể hiện ngay trên đường đua. Do yêu cầu thể chất khắt khe, thuyền buồm chuyên nghiệp vốn là môn thể thao dành riêng cho nam giới, nhưng SailGP bắt buộc mỗi đội phải có ít nhất một phụ nữ. Vai trò rất đa dạng: người kéo dây chính (grinder) phải dùng sức quay tay để điều khiển tời buồm, người chỉnh cánh (wing trimmer) kiểm soát hình dáng cánh buồm cứng, và người điều khiển bay (flight controller) điều chỉnh góc cánh ngầm để tạo lực nâng.

Martine Grael, tay lái nữ đầu tiên của SailGP đến từ Brazil, cho rằng những con thuyền kỹ thuật cao này mở ra nhiều vị trí cho các vận động viên thiên về tư duy chiến lược hơn là sức mạnh, nhờ đó cân bằng sân chơi giới tính. “Nếu nhìn lại lịch sử thiết kế tàu thuyền, chúng luôn được thiết kế bởi đàn ông và cho đàn ông,” cô nói.

Khi SailGP ra mắt tại Úc năm 2019, thủy thủ kiêm vận động viên Olympic người Anh Ben Ainslie đã theo dõi từ nhà. “Tôi nhớ lần xem chặng đua đầu ở Sydney và nghĩ: Đây là chuyện nghiêm túc,” anh kể. “Ngay lập tức tôi gọi cho Russell [Coutts] và nói: ‘Chúc mừng nhé. Thật tuyệt vời! Tôi rất muốn tham gia bằng cách nào đó.’”

Hiện Ainslie sở hữu phần lớn cổ phần đội Emirates GBR của SailGP và cũng là thuyền trưởng đội tuyển Anh tại America’s Cup. Anh xem hai giải này bổ sung cho nhau thay vì cạnh tranh.

Khi trò chuyện với Ainslie vài tháng trước, tôi nhắc rằng từng gặp anh hồi tháng 10 năm ngoái, hay đúng hơn là chỉ thấy một chấm nhỏ của anh. Gia đình tôi đến Barcelona để xem America’s Cup, nhưng ngay cả với ống nhòm, chúng tôi gần như không thể quan sát các cuộc đua từ bờ. Bộ phận truyền thông của America’s Cup không phản hồi yêu cầu bình luận qua email.

Một chặng SailGP tại Anh tháng trước lại mang đến trải nghiệm hoàn toàn khác. Thuyền đua ở rất gần, đến mức tôi không cần ống nhòm, và tinh thần tự cải thiện bản thân luôn hiện diện. Người dẫn chương trình ca ngợi các vận động viên lướt cánh (wing foiler), thực chất là người lướt ván gió gắn cánh ngầm, như những thủy thủ tương lai nhờ kiến thức chuyên sâu của họ về động lực bay. Giữa các chặng, nhóm vô địch môn wing foil biểu diễn nhào lộn trước 10.000 khán giả.

Tôi và cha tôi là hai trong số nhiều gương mặt trên khán đài. Khi giải khởi tranh, ông thừa nhận ông đặc biệt thích đội mới của SailGP là Mubadala Brazil. Ông cho rằng Grael, 34 tuổi, đã mang đến những khoảnh khắc thật sự xuất sắc.

Tôi hiểu vì sao ông nói vậy. Ở khúc cua cuối cùng của một chặng, thuyền Anh có vẻ sẽ chặn gió của đội Brazil, nhưng Grael điều khiển rất mượt mà, giữ thuyền bay trên cánh ngầm và khéo léo tận dụng quyền ưu tiên để vượt lên cán đích. Vẫn dõi mắt theo chiếc catamaran, cha tôi thốt lên câu mà tôi hy vọng sẽ được nghe nhiều lần nữa: “Cô ấy đúng là một thủy thủ tuyệt vời!”