Tổng thống Donald Trump, như thường lệ mỗi khi tức giận, vừa đệ đơn kiện phỉ báng trị giá 15 tỉ USD nhằm vào tờ New York Times, bốn phóng viên của tờ báo này và nhà xuất bản cuốn sách mà hai người trong số đó viết về ông.

Trong đơn kiện, phía ông Trump cáo buộc các bị đơn là “tay sai” của “giới truyền thông di sản”, thứ mà ông cho là đã biến chất thành “loa phát ngôn của Đảng Dân chủ” chuyên phá hoại đời sống chính trị của ông và “không còn tôn trọng bất kỳ ‘chuẩn mực’ hay ‘thiết chế’ nào”.

Đơn kiện dài 85 trang chứa đầy những lời ca tụng ông Trump. Giống như một tập tài liệu quảng cáo, đơn kiện còn đính kèm cả ảnh ông, ảnh tòa tháp Trump Tower, ảnh bảng xếp hạng truyền hình, kết quả bầu cử năm 2024, và hình ông giơ ngón tay trỏ, miệng thì hô “You’re Fired!”. Các luật sư của ông Trump thậm chí gọi ông là người có “sức hút độc nhất vô nhị” (sui generis charisma). Dù liên tục chỉ trích truyền thông “bóp méo sự thật”, đơn kiện lại chứa không ít tuyên bố sai lệch nghiêm trọng, như việc ông Trump đã “xây dựng phần lớn đường chân trời nổi tiếng của thành phố New York”.

Ngay cả những phần nghe có vẻ chặt chẽ nhất trong đơn kiện vẫn thiếu cơ sở pháp lý vững chắc, điều mà giáo sư Trường Luật Yale, Stephen Carter, đã chỉ ra. Tuy nhiên, đằng sau vẻ ngoài như một cuốn truyện tranh, đơn kiện này lại nhằm một mục đích rất nghiêm túc.

Những vụ kiện hàng tỉ USD như vậy tạo hiệu ứng răn đe đối với quyền tự do ngôn luận và báo chí điều tra, nhất là khi đơn kiện được gửi từ thư phòng Nhà Trắng. Ông Trump nhấn mạnh rằng hai tập đoàn truyền thông lớn là ABC News và CBS News trước đó đã chọn dàn xếp thay vì theo đuổi đến cùng các vụ kiện ông từng khởi xướng.

Vụ kiện lần này còn có thể là công cụ nhằm làm suy yếu những cơ chế bảo vệ pháp lý của nền báo chí Mỹ. Ông Trump đệ đơn kiện tại tòa liên bang ở Tampa, Florida, nơi ông có lẽ tin rằng mình sẽ được xử có lợi. Nếu thua tại đây, ông gần như chắc chắn sẽ kháng cáo lên Tòa án Tối cao. Đáng chú ý, hai trong số chín thẩm phán của tòa này đã từng kêu gọi xem xét lại phán quyết mang tính bước ngoặt năm 1964 trong vụ New York Times v. Sullivan, vốn đặt ra tiêu chuẩn chứng cứ rất cao cho các vụ kiện phỉ báng liên quan đến nhân vật công chúng.

Dù luôn miệng than phiền rằng truyền thông đang phá hoại các chuẩn mực và thiết chế của nước Mỹ, chính đơn kiện này lại là nỗ lực công khai nhằm triệt hạ một thiết chế từng được các nhà lập quốc Hoa Kỳ trao quyền bảo vệ đặc biệt, bởi họ coi báo chí là trụ cột của nền dân chủ. Đây cũng là nét điển hình của thời đại Trump. Suốt một thập niên qua, ông đã công khai chỉ trích nhiều thiết chế cốt lõi của Mỹ như tòa án, quân đội, lực lượng thực thi pháp luật, các kỳ bầu cử, Cục Dự trữ Liên bang, giới học thuật, cộng đồng y tế và khoa học. Ông cũng công kích các giá trị dân chủ như bình đẳng về cơ hội, thị trường tự do, chuyên môn tích lũy và văn hóa ứng xử tối thiểu.

Tất nhiên, mỗi người có thể và nên có ý kiến khác nhau về giá trị cũng như vai trò của các thiết chế này, bao gồm cả truyền thông. Các thiết chế cũng không hề hoàn hảo, giống như chính những con người vận hành chúng. Nhưng chúng vẫn là nền tảng của mô hình dân chủ Mỹ và từng là niềm ao ước của cả thế giới. Bạn có thể sẽ không nhận ra mình cần chúng đến mức nào cho đến khi chúng không còn nữa.

Ngoài tính chất công kích, đơn kiện còn bộc lộ khát khao được công nhận dữ dội đến bất thường. Toàn bộ văn bản giống như một bài sớ ai oán, từ sự bất mãn khi truyền thông không ca ngợi chiến thắng bầu cử năm 2024 của ông là “thành tựu cá nhân và chính trị vĩ đại nhất trong lịch sử nước Mỹ”, cho đến việc phủ nhận tác động của chương trình truyền hình thực tế The Apprentice lên danh tiếng của ông. Trên thực tế, chính chương trình này đã góp phần thần thoại hóa “hình ảnh Trump” và giúp ông tiến vào Nhà Trắng.

Dù đơn kiện nêu tên nhiều bị đơn, phần lớn nội dung chĩa mũi dùi thẳng vào Russ Buettner và Susanne Craig, hai phóng viên điều tra đã viết cuốn tiểu sử Lucky Loser về ông Trump, do Penguin Random House xuất bản. Họ đã tiếp cận hồ sơ thuế của ông, phân tích hàng chục năm hoạt động tài chính của gia đình ông và phỏng vấn nhiều nguồn tin. Bài điều tra trên New York Times đã giành giải Pulitzer cùng nhiều giải thưởng báo chí khác.

Cách đây bốn năm, ông Trump từng kiện New York Times vì lý do tương tự và đã thua. Tuần trước, ông còn dọa kiện tờ báo này vì loạt bài viết về mối quan hệ của ông với Jeffery Epstein, và đã khởi kiện Wall Street Journal vì lý do tương tự. New York Times hôm thứ Ba tuyên bố họ sẵn sàng đối đầu: “Chúng tôi sẽ không chùn bước trước những chiêu trò đe dọa,” người phát ngôn của tòa soạn khẳng định. “Chúng tôi sẽ tiếp tục theo đuổi sự thật và bảo vệ quyền của nhà báo theo Tu chính án thứ nhất.” Penguin Random House cũng gọi vụ kiện là “vô căn cứ” và khẳng định sẽ bảo vệ các tác giả, đồng thời “gìn giữ các giá trị của Tu chính án thứ nhất”.

Ông Trump phớt lờ tất cả những điều đó. Ông mô tả các phóng viên của New York Times là những người bất chấp sự thật, mang động cơ chính trị và cố tình phá hoại chiến dịch tranh cử của ông, bất chấp hàng loạt cáo buộc phá sản, lừa đảo và phóng đại thành tích. Nhưng sự thật vẫn là sự thật. Nếu vụ kiện được phép tiếp tục, các luật sư bị đơn sẽ có nhiều cơ hội khai thác qua giai đoạn thu thập chứng cứ.

Bản thân tôi cũng từng bị ông Trump kiện vì tội phỉ báng vào năm 2006, sau khi tôi viết cuốn sách TrumpNation (chính ông đã hợp tác tích cực với tôi trong quá trình viết sách). Ông đòi 5 tỉ USD tiền bồi thường vì cho rằng tôi hạ thấp khối tài sản và bêu xấu quá khứ kinh doanh của ông. Quá trình thu thập chứng cứ khi ấy thật sự rất thú vị, và ông Trump đã phải ra điều trần suốt hai ngày. Tòa án bang New Jersey đã bác đơn kiện năm 2009, và Tòa án Tối cao bang này cũng từ chối xem xét lại vào năm 2011, đồng nghĩa với việc bác bỏ hoàn toàn vụ kiện.

Ông Trump đã làm truyền thông suốt gần sáu thập kỷ và luôn sống nhờ ánh đèn sân khấu. Khát khao được chú ý ấy chi phối phần lớn hành vi của ông. Nhưng ông lại không chấp nhận chỉ trích, và như một con nghiện lên cơn, ông sẵn sàng đập tung mọi cánh cửa, hạ gục bất kỳ ai nếu cảm thấy bị truyền thông đối xử bất công.

Khi kiện tôi, ông Trump là một doanh nhân và người nổi tiếng. Khi ấy, mọi thứ đơn giản hơn nhiều. Giờ đây, ông là người đàn ông quyền lực nhất thế giới, và sự thật cùng tự do báo chí đang bị đe dọa. Một cơn làm mình làm mẩy núp bóng đơn kiện là điều không xứng với hệ thống tư pháp Hoa Kỳ. Nhưng tôi phải thừa nhận, nước đi này quả thật rất “Trump”.