Giữa loạt sáng kiến áp thuế của Tổng thống, kế hoạch “Ngày Giải phóng” hồi tháng 4 là một trường hợp khác thường. Thay vì nhắm vào các sản phẩm hoặc quốc gia cụ thể để theo đuổi một mục tiêu chính sách, kế hoạch này lại áp thuế nhập khẩu trên diện rộng, kèm theo những lý do mơ hồ và khắt khe đến mức gây sốc cho thị trường. Nó còn dựa trên một đạo luật về quyền khẩn cấp ít được biết đến, điều có thể sớm khiến kế hoạch này sụp đổ.

Khi công bố mức thuế, Nhà Trắng tuyên bố tình trạng thâm hụt thương mại hàng hóa kéo dài là “một mối đe dọa bất thường và nghiêm trọng”. Chính quyền viện dẫn Đạo luật Quyền lực Kinh tế Khẩn cấp Quốc tế (IEEPA) để áp mức thuế nhập khẩu cơ bản 10%, kèm theo các mức thuế “đối ứng” theo từng quốc gia dựa trên cán cân thương mại.

Lập luận đó rất khó hiểu. Thâm hụt thương mại kéo dài suốt nhiều thập kỷ với hàng chục quốc gia rõ ràng không thể xem là “bất thường” hay “nghiêm trọng”. IEEPA được thiết kế để xử lý các cuộc khủng hoảng ở nước ngoài, bằng cách trừng phạt hoặc đóng băng tài sản, chứ không phải để điều chỉnh chính sách thương mại thông thường. Quốc hội cũng đã quy định rõ cách một Tổng thống được phép dùng quyền áp thuế, gồm Mục 232 của Đạo luật Mở rộng Thương mại và các Mục 122, 301 của Đạo luật Thương mại.

Vậy vì sao Nhà Trắng lại chọn IEEPA thay vì những công cụ có sẵn? Lý do hợp lý nhất có thể là vì, trên lý thuyết, nó cho phép Tổng thống hành động đơn phương. Các đạo luật thuế quan khác thường yêu cầu quy trình hành chính kéo dài và chịu nhiều ràng buộc từ Quốc hội. Ngược lại, IEEPA có thể giúp củng cố tối đa quyền hành pháp của Tổng thống mà hầu như không cần qua nhiều bước thủ tục.

Tuy nhiên, chưa từng có Tổng thống nào dùng IEEPA theo cách này, và điều đó là có lý do. Từ “thuế quan” thậm chí không xuất hiện trong văn bản luật. Ngay từ “Ngày Giải phóng”, có thể dự đoán các biện pháp này sẽ phải đối mặt với những thách thức pháp lý nghiêm trọng. Dù vậy, Nhà Trắng vẫn triển khai và giờ đang rơi vào thế khó.

Ngày 29.8, Tòa phúc thẩm Liên bang Mỹ giữ nguyên phán quyết của Tòa án Thương mại Quốc tế rằng chính quyền ông Trump đã hành động trái luật. Tuần trước, Tòa Tối cao đồng ý đẩy nhanh quá trình xem xét vụ việc và có thể mở phiên điều trần vào tháng 11. Nếu Tòa Tối cao tuyên bố các mức thuế này vô hiệu, chính phủ có thể phải hủy bỏ chúng. Theo ông Trump, đây sẽ là một “thảm họa toàn diện”.

Các mức thuế theo IEEPA quả thực rất lớn, ảnh hưởng tới lượng thương mại trị giá hàng ngàn tỉ USD. Chúng chiếm tới 61% tổng số thuế nhập khẩu kể từ tháng 1 và trung bình mang về cho Mỹ khoảng 500 triệu USD mỗi ngày. Nếu phải hoàn tiền, theo ước tính của Bloomberg Economics, số tiền có thể vượt 130 tỉ USD vào cuối năm. Chính quyền ông Trump cũng tuyên bố (có thể vì động cơ chính trị) rằng nếu phán quyết bị trì hoãn, số tiền liên quan có thể lên tới 1.000 tỉ USD, đồng nghĩa với một khoản chi phí phát sinh khổng lồ.

Dù việc hủy bỏ các mức thuế này có thể mang lại lợi ích cho doanh nghiệp, đây không hẳn là một chiến thắng trọn vẹn. Cách thức yêu cầu bồi thường hiện vẫn chưa rõ ràng, trong khi Hải quan Mỹ từng phải viết lại toàn bộ quy định để xử lý một đợt hoàn thuế trước đó. Chính quyền cũng có thể sẽ áp dụng các biện pháp thay thế theo những đạo luật khác. Trong lúc đó, các hãng xe, hãng dệt may, công ty dược và nhiều doanh nghiệp khác vẫn phải tiếp tục đưa ra quyết định đầu tư trong tình trạng không biết cuối cùng mình sẽ phải tuân theo quy định nào.

Cần nhấn mạnh rằng các mức thuế này vốn đã là một ý tưởng tệ, ngay cả khi được triển khai một cách bài bản và đúng quy trình. Chúng đang khiến người dân Mỹ phải trả thêm khoảng 1.200 USD mỗi năm, làm chậm tăng trưởng, đẩy chi phí đầu vào thiết yếu tăng lên, góp phần đẩy giá tiêu dùng leo thang, kéo theo các biện pháp trả đũa từ đối tác, và tạo thêm gánh nặng hành chính cho doanh nghiệp. Mỹ, và cả thế giới, đều đang nghèo đi vì chúng.

Hợp thức hóa về mặt pháp lý cũng không thể xóa bỏ những thiệt hại mà các mức thuế này đã gây ra. Tốt hơn hết, Nhà Trắng nên để chúng hết hiệu lực, đổ lỗi cho tòa án, rồi tận hưởng lợi ích từ nền thương mại tự do và tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ hơn.