Chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên đen tối nhất của các thỏa thuận thương mại, sau khi Washington công khai gắn kết lợi ích an ninh quốc gia với thành công kinh tế. Nếu một quốc gia muốn được giảm thuế, họ phải đáp ứng những yêu sách quốc phòng của Tổng thống Donald Trump.

Chiến lược này đang phát huy tác dụng. Tuần trước, Nhà Trắng đã đạt được các thỏa thuận với Indonesia, Philippines và Nhật Bản, cho phép họ được hưởng mức thuế thấp hơn mức Mỹ từng đe dọa áp dụng. Đổi lại, các nước này phải ký vào những cam kết mơ hồ liên quan đến quốc phòng và an ninh quốc gia.

Ông Bob Savic, người đứng đầu bộ phận tư vấn thương mại quốc tế và lệnh trừng phạt tại Viện Chính sách Toàn cầu ở London, cho rằng đây là sự khác biệt rõ rệt so với lối ngoại giao truyền thống. “Chính quyền ông Trump đã tái định nghĩa chính sách của Mỹ bằng cách ràng buộc trực tiếp các thỏa thuận kinh tế với lợi ích an ninh quốc gia,” ông nói. Theo ông, mục tiêu cốt lõi của Nhà Trắng là tận dụng sức mạnh kinh tế của Mỹ để bảo vệ và thúc đẩy các lợi ích chiến lược, trong đó có việc kiềm chế Trung Quốc và định hình lại luật chơi thương mại toàn cầu.

Chiến lược này có thể mang lại thắng lợi ngắn hạn, đặc biệt trong cuộc cạnh tranh với Trung Quốc, nhưng về lâu dài, cái giá phải trả là không nhỏ. Nó làm xói mòn lòng tin của công chúng quốc tế vào vai trò lãnh đạo của Mỹ, khiến các đồng minh xa lánh và đẩy nhanh quá trình hình thành các khối kinh tế đối trọng. Việc mở rộng nhóm BRICS là ví dụ mới nhất. Từng được lập ra như một đối trọng với trật tự quốc tế do Mỹ dẫn đầu, nhóm này ngày càng thu hút sự quan tâm trong bối cảnh chiến tranh thương mại leo thang.

Nhiều nhà lãnh đạo châu Á tỏ ra bất mãn với cách Mỹ gây sức ép. Tại cuộc họp các ngoại trưởng gần đây ở Kuala Lumpur, Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim, dù không nêu đích danh Mỹ, cho rằng thế giới đang bước vào thời kỳ mà “quyền lực lấn át nguyên tắc”, và “những công cụ từng được dùng để thúc đẩy tăng trưởng nay bị biến thành vũ khí gây sức ép, cô lập và kiềm chế.”

Tổng thống Trump cũng can thiệp vào cuộc xung đột giữa Thái Lan và Campuchia, tương tự cách ông từng làm với Ấn Độ và Pakistan. Vụ việc khiến hàng chục người thiệt mạng và hàng chục ngàn người phải sơ tán. Ông cảnh báo sẽ không ký thỏa thuận thương mại với bất kỳ bên nào nếu cuộc xung đột tiếp diễn. Hôm thứ Hai (28.7), hai bên đã đồng ý ngừng bắn và hướng tới giải pháp ngoại giao.

Tiến trình đàm phán hiện nay thường xuyên hỗn loạn và bị chỉ trích, như trường hợp giữa Mỹ và Nhật Bản. Trên mạng xã hội, Tổng thống Trump tuyên bố Tokyo đã đồng ý mua “HÀNG TỈ ĐÔ LA thiết bị quân sự và nhiều loại hàng hóa khác.” Nhưng Chánh văn phòng Nội các Nhật Bản Yoshimasa Hayashi đính chính rằng các đơn hàng này không phải là giao dịch mới, mà chỉ nằm trong kế hoạch mua sắm đã có từ trước.

Tình huống tương tự diễn ra với Philippines. Ông Trump nói hai bên sẽ “hợp tác quân sự”. Sau đó, Đại sứ Philippines tại Mỹ Jose Manuel Romualdez giải thích rằng hai nước đang bàn về việc xây dựng một nhà máy sản xuất đạn dược tại vịnh Subic, nơi từng là căn cứ quân sự lớn thứ hai của Mỹ ở nước ngoài. Tổng thống Mỹ cho biết nhà máy này sẽ sản xuất “số lượng đạn dược nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào.”

Một lần nữa, lợi ích có vẻ nghiêng hẳn về phía Washington. Với Manila, đây là bước ngoặt lớn so với quyết định trục xuất quân đội Mỹ khỏi Subic vào năm 1992. Với một quyết định như vậy, dư luận trong nước khó có thể ủng hộ Tổng thống Ferdinand Marcos Jr., dù chính phủ ông đang thuyết phục rằng đây là một chiến thắng, bất chấp rủi ro có thể khiến Bắc Kinh tức giận.

Thỏa thuận của Indonesia cũng đề cập đến vấn đề an ninh quốc gia, khi hai bên nhất trí tăng cường chuỗi cung ứng và chống lại “các hành vi thương mại không công bằng”, một ám chỉ rõ ràng đến Trung Quốc. Trong khi đó, dù Việt Nam chưa công bố chính thức các điều khoản trong thỏa thuận với Mỹ (dù Tổng thống Trump đã công bố phiên bản của mình trên mạng xã hội), một tài liệu mà Bloomberg News tiếp cận được cho thấy phần lớn chính sách thuế quan của Mỹ là nhằm kiềm chế Trung Quốc.

Khuôn mẫu cho cách tiếp cận này là thỏa thuận Mỹ–Anh được ký hồi tháng 5, cũng là thỏa thuận đầu tiên trong loạt cam kết mà ông Trump từng hứa hẹn. Văn kiện này bao gồm các yêu cầu nghiêm ngặt về an ninh đối với ngành thép và dược phẩm của Anh, với mục tiêu rõ ràng là loại Trung Quốc ra khỏi chuỗi cung ứng. Ngược lại, hiệp định thương mại giữa Anh và Ấn Độ được ký tuần trước vẫn theo mô hình truyền thống, tập trung vào việc giảm thuế các mặt hàng như ô tô và rượu.

Các nước châu Á hiện tại có thể tạm thời chấp nhận nhượng bộ, nhưng họ cũng đang cân nhắc những lựa chọn khác. Mỹ là nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài lớn tại khu vực ASEAN, với hơn 6.000 công ty đang hoạt động. Tuy nhiên, kim ngạch thương mại giữa Trung Quốc và ASEAN đã tăng mạnh trong suốt 15 năm qua, và hai bên hiện là đối tác thương mại lớn nhất của nhau. Đồng thời, quan hệ thương mại với Nhật Bản, Hàn Quốc và Ấn Độ cũng đang nhanh chóng ấm lên.

Thay thế người tiêu dùng Mỹ là điều không hề dễ dàng, nhưng các quốc gia đang buộc phải thích nghi. Họ chọn hợp tác có chọn lọc với các ưu tiên an ninh của Mỹ ở một số lĩnh vực như chất bán dẫn và khoáng sản chiến lược, đồng thời cố gắng bảo vệ lợi ích riêng ở những lĩnh vực khác. Như một chủ doanh nghiệp Indonesia từng nói: “Việc này chẳng khác gì thời thuộc địa. Chúng tôi đang làm điều Mỹ muốn dù chúng tôi có muốn hay không.”

Thế giới khó có thể quay lại mô hình thương mại tách biệt khỏi yếu tố địa chính trị như trước đây. “Đây không phải cơn bão thoáng qua,” Thủ tướng Malaysia Anwar phát biểu. “Đây là tình hình khí hậu mới của thời đại ngày nay.” Và mọi quốc gia rồi sẽ phải học cách thích nghi với kiểu khí hậu này, cũng như với những cơn giông bão đang chực chờ phía trước.