Từ lúc được phát hiện lần đầu năm 2023, con tàu vẫn là một dấu hỏi lớn của lịch sử Hội An. Sau cơn bão số 13, lớp cát bị cuốn đi nhiều, để lộ phần khung gỗ ôm quanh thân thuyền rõ nét nhất từ trước đến nay. Vị trí con tàu nằm sát bờ, cách trụ sở UBND phường Cẩm An cũ khoảng 400m hướng lên biển An Bàng.

 Hình dáng đặc trưng của sống mũi, ván be và những thanh giang cong mềm bắt đầu hiện ra giữa bãi cát ẩm, khiến nhiều người không giấu nổi sự kinh ngạc.

Ngay khi tiếp nhận thông tin, Trung tâm Bảo tồn Di sản văn hóa thế giới Hội An cùng các lực lượng chức năng lập tức phong tỏa khu vực, dựng bảng hạn chế tiếp cận để bảo vệ cấu trúc mong manh của con tàu. Các nhà khoa học từ Hội An và Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn TPHCM tiếp tục mở rộng nghiên cứu từng thực hiện năm 2024.

Kết quả khảo sát cho thấy đây là con tàu kích thước lớn, dài 17,8m, rộng gần 5m, gồm từ 12 đến 17 khoang - cấu trúc đặc trưng của tàu buồm Trung Quốc kiểu junk, vốn nổi tiếng về khả năng nổi và sự ổn định khi đi biển xa. Gỗ đóng tàu gồm bằng lăng, kiền kiền của Đông Nam Á và thông ôn đới du nhập từ Trung Quốc. Đinh sắt rèn thủ công được đóng xiên ở mép ván, kỹ thuật tạo nên độ bền cho vỏ thuyền, xuất hiện phổ biến từ thiên niên kỷ 1 và kéo dài suốt nhiều thế kỷ sau.

Nhiều chi tiết cho thấy đây là một “con tàu lai” Biển Đông, sự hòa trộn tinh tế giữa kỹ thuật đóng thuyền Đông Nam Á (lô mũi bao, nhiều lớp ván be, khung gỗ nhiệt đới) và kỹ thuật Trung Quốc (vách ngang, sàn sa quạ, gỗ thông). Nhờ may mắn của lịch sử, con tàu giữ lại được cấu trúc gần như nguyên vẹn, điều rất hiếm gặp với tàu cổ ở Việt Nam, Đông Nam Á và cả Đông Á.

Một điểm đặc biệt hấp dẫn giới nghiên cứu là niên đại: dù chưa có kết quả định tuổi tuyệt đối, các dữ kiện về vị trí địa lý, cát bồi và biển lở, kỹ thuật đóng tàu và chất liệu cho thấy con thuyền có thể xuất hiện từ giữa, cuối thế kỷ XIV đến thế kỷ XVI. Thời điểm ấy, Hội An là một thương cảng quốc tế sầm uất, nơi tàu buôn từ Trung Quốc, Nhật Bản, Đông Nam Á giao thương tấp nập.

Các nhà nghiên cứu không loại trừ khả năng đây từng là tàu buôn đường dài, tàu vận tải, thậm chí tàu phục vụ mục đích hải chiến. Một số giả thuyết khác táo bạo hơn cho rằng nó có thể liên quan đến dòng tàu chiến Nhật Bản như Sekibune, nhưng mọi nhận định vẫn đang chờ bằng chứng khảo cổ xác thực.

Lịch sử địa phương cũng ủng hộ giả thuyết con tàu bị chôn vùi hàng thế kỷ. Nghiên cứu bản đồ, ảnh vệ tinh và ký ức cư dân cho thấy khu vực này từng là đồi cát ven biển. Năm 1905, vị trí con tàu có thể còn cách mép nước tới 700–800m. Hơn một thế kỷ biển xâm thực đã kéo đường bờ vào sâu, khiến di tích nằm chìm dưới cát cho đến khi bão và thủy triều vô tình gợi lại hình hài.

Sự xuất hiện của con tàu cổ Cẩm An không chỉ làm sống dậy trí tò mò của cộng đồng, mà còn mở ra cơ hội to lớn cho nghiên cứu và du lịch di sản. Các cơ quan chuyên môn đã đề xuất dự án khai quật bài bản, kết hợp liên ngành, đồng thời xây dựng phương án bảo tồn phù hợp để “đánh thức” giá trị lịch sử không chỉ của con tàu mà của lịch sử ngành hàng hải ở xứ Đàng Trong và Việt Nam mấy trăm năm qua.

Trong ánh sáng buổi sớm, khi những mảng gỗ tối sẫm hiện lên trên nền cát nhạt, có một điều dường như đang thầm thì hòa cùng tiếng sóng và gió: Hội An không chỉ lưu giữ ký ức trên những mái những tường nhà rêu phong phố cổ mà cả dưới những lớp cát ven biển, nơi quá khứ vẫn đang chờ được kể lại.