Kế hoạch nối liền châu Á bằng mạng lưới đường sắt cao tốc từng được Trung Quốc quảng bá như minh chứng cho mô hình hiện đại hóa. Tuy nhiên, khi các dự án liên tục chậm tiến độ và nợ nần chồng chất, “ngoại giao đường sắt” của Bắc Kinh bắt đầu gặp khó khăn. Đây là cơ hội hiếm hoi trong nhiều năm để Nhật Bản, một đồng minh thân cận của Mỹ, mở rộng sức ảnh hưởng tại khu vực.

Cuộc cạnh tranh này không chỉ xoay quanh các tuyến đường sắt, mà còn là cuộc đua giành quyền ảnh hưởng kinh tế tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Mỗi dự án không chỉ cải thiện giao thông mà còn kéo theo các hợp đồng bảo trì, đào tạo nhân lực và nghĩa vụ trả nợ lâu dài, từ đó gắn kết các quốc gia với bên cung cấp.

Một ví dụ điển hình là tuyến tàu cao tốc Whoosh ở Indonesia, khai trương năm 2023 và trở thành tuyến cao tốc đầu tiên ở Đông Nam Á, nối Jakarta với Bandung. Dự án này tiêu tốn khoảng 7,2 tỉ USD, trong đó 75% là vốn vay từ Trung Quốc. Ban đầu, tuyến đường dự kiến hoàn thành vào năm 2019 nhưng bị trì hoãn nhiều năm và đội vốn hơn 1 tỉ USD.

Từng được ca ngợi là biểu tượng cho quan hệ khăng khít giữa Bắc Kinh và Jakarta, dự án giờ đây lại cho thấy rõ rủi ro từ mô hình đầu tư của Trung Quốc. Do lượng hành khách thấp hơn dự kiến và chi phí vận hành cao, liên danh sở hữu 60% cổ phần đã báo lỗ hàng triệu USD trong năm ngoái. Chính phủ Indonesia hiện đang đàm phán tái cơ cấu nợ với Bắc Kinh.

Thực tế này là lời cảnh báo cho các quốc gia đang cân nhắc hợp tác với Trung Quốc. Năm 2015, cả Trung Quốc và Nhật Bản cùng tham gia đấu thầu dự án. Dù Nhật đưa ra gói vay rẻ hơn, Indonesia vẫn chọn Trung Quốc. Gần một thập niên sau, nhiều người ở Jakarta bắt đầu đặt câu hỏi liệu lựa chọn đó có đúng đắn hay không.

Sức hút của Trung Quốc phần lớn đến từ khả năng cung cấp giải pháp trọn gói, từ tài chính, xây dựng đến công nghệ. “Ngoài Trung Quốc, không ai có thể đưa ra một gói tích hợp toàn diện như vậy,” Christoph Nedopil, giám đốc Viện Griffith Asia tại Úc, nhận định.

Tham vọng đường sắt quốc tế của Bắc Kinh cũng phản ánh tốc độ phát triển trong nước. Từ năm 2008 đến 2019, Trung Quốc xây trung bình hơn 5.400 km đường ray mỗi năm, tương đương khoảng cách từ New York đến London. Khoảng một nửa là đường cao tốc, giúp nước này sở hữu mạng lưới cao tốc lớn nhất thế giới.

Tuy nhiên, rủi ro ngày càng rõ ràng. Các hợp đồng thiếu minh bạch, dự báo thiếu thực tế và căng thẳng chính trị khiến nhiều dự án ở Đông Nam Á và châu Phi gặp trục trặc. Tại Thái Lan và Malaysia, các dự án cao tốc Trung Quốc phải đàm phán lại do lo ngại về “bẫy nợ” và tham nhũng. Năm 2023, Philippines đã hủy ba dự án vay vốn Trung Quốc giữa lúc quan hệ hai nước xấu đi vì tranh chấp trên Biển Đông.

Từ tuyến metro trị giá 823 triệu USD ở Nigeria đến vụ vỡ nợ tại Sri Lanka, hậu quả từ chính sách cho vay của Bắc Kinh ngày càng rõ rệt. Một báo cáo từ Trung tâm Chính sách Phát triển Toàn cầu thuộc Đại học Boston cho thấy nhiều nước đang trả lãi nhiều hơn cả số vốn mới mà họ nhận được từ Trung Quốc.

Trong bối cảnh đó, Nhật Bản đang có thêm cơ hội. Là quốc gia tiên phong trong công nghệ tàu cao tốc với Shinkansen từ năm 1964, Tokyo hiện đang xây dựng tuyến Mumbai–Ahmedabad dài 508 km tại Ấn Độ. Dự án trị giá 17 tỉ USD, trong đó 81% là vốn vay lãi suất thấp do chính phủ Nhật tài trợ.

Mối quan hệ hợp tác bền chặt giữa hai nền dân chủ lớn là New Delhi và Tokyo cho thấy một mô hình hiệu quả để kiềm chế ảnh hưởng của Trung Quốc. Ấn Độ sẽ trở thành quốc gia thứ hai sau Đài Loan ứng dụng công nghệ tàu cao tốc Nhật Bản.

Tuy vậy, Tokyo cần tránh chạy theo mô hình giá rẻ của Bắc Kinh. Thế mạnh của Nhật nằm ở chất lượng hạ tầng vượt trội và độ uy tín của nguồn vốn đầu tư. Nếu Nhật có thể cung cấp giải pháp trọn gói gồm bảo trì, chuyển giao công nghệ và độ tin cậy cao, họ sẽ dễ dàng xây dựng quan hệ bền chặt hơn trong khu vực. Các dự án tương lai tại Việt Nam, Philippines và tuyến nối Singapore–Malaysia đang mở ra nhiều cơ hội cho Tokyo vươn lên.

Từ nay đến năm 2035, giới chuyên gia dự báo khoảng một phần ba tổng chiều dài mở rộng đường sắt ở châu Á sẽ là tàu cao tốc. Bên nào giành được các hợp đồng này sẽ có vị thế định hình tiêu chuẩn kỹ thuật và cấu trúc tài chính cho cả khu vực trong nhiều năm tới.