Mục tiêu net zero và những chỉ tiêu có khả thi?

Giảm phát thải toàn cầu là một mục tiêu khả thi về mặt chi phí, nhưng chỉ khi các quốc gia như Mỹ và những nền kinh tế phát triển khác sẵn sàng đầu tư nguồn lực tài chính thì mới có thể hiện thực hóa các mục tiêu khí hậu trọng yếu.

Tại hội nghị Liên hiệp quốc về biến đổi khí hậu năm ngoái, gần 200 quốc gia đã cam kết chung tay hướng tới mục tiêu net zero vào năm 2050, nhằm loại bỏ hoặc cân bằng hoàn toàn lượng khí thải gây hiệu ứng nhà kính. Đáng chú ý, hơn một nửa các tập đoàn lớn trên thế giới cũng đưa ra cam kết tương tự. Đạt được mục tiêu này có nghĩa là nhân loại có thể hạn chế mức độ nóng lên toàn cầu không vượt quá 1,5 độ C, mặc dù ngay cả kịch bản này cũng sẽ gây ra những tác động tiêu cực đáng kể và tiêu tốn nhiều nguồn lực.

Tính cấp thiết của mục tiêu net zero đã trở nên cực kỳ khó chấp nhận với nhân loại. Phải tới tận hội nghị Liên hiệp quốc năm ngoái, các nhà lãnh đạo thế giới mới lần đầu tiên thừa nhận bằng văn bản là để trái đất còn là nơi sống được sẽ cần một “công cuộc dịch chuyển khỏi nhiên liệu hóa thạch.” Giờ chúng ta đối mặt với thách thức tinh thần thứ hai cũng khó khăn không kém: Thừa nhận quy mô và mức độ cấp thiết của mục tiêu net zero. Chỉ như vậy thì chúng ta mới có cơ hội đạt được mục tiêu đó.

Khung thời gian để đạt mục tiêu net zero là cực kỳ ngắn ngủi—chỉ còn 26 năm. Cơ quan Năng lượng quốc tế (IEA) đã công bố các kịch bản chuyển đổi chi tiết, theo dõi hơn 550 công nghệ năng lượng sạch và 400 cột mốc cần đạt tới trên hành trình đó. Danh sách lĩnh vực cần thay đổi mang tính cách mạng bao gồm tăng hiệu quả năng lượng, hạ tầng điện mặt trời, lưu trữ năng lượng và rất nhiều điều khác nữa. Trong số đó, chỉ có rất ít lĩnh vực đang đi đúng hướng ở tốc độ cần thiết.

Có nhiều con đường tiềm năng tới mục tiêu giảm phát thải ròng bằng không, nhưng tất cả đều không dễ dàng. Ngoài thách thức công nghệ, quá trình dịch chuyển đòi hỏi rất nhiều tiền bạc. Các ước tính có khác nhau: Năm 2022, công ty tư vấn toàn cầu McKinsey thấy rằng doanh nghiệp, chính phủ và hộ gia đình trên toàn thế giới sẽ phải bỏ ra 275 ngàn tỉ đô la Mỹ từ giờ tới năm 2050, ở mức đỉnh trong ngắn hạn sẽ chiếm gần 8,8% GDP toàn cầu. (Để so sánh, đạo luật Giảm Lạm phát của chính quyền Biden—được nhất trí rộng rãi là động thái chính sách khí hậu quan trọng nhất tới nay—dự kiến sẽ chi tiêu cho khí hậu và năng lượng, ngay cả nếu tất cả chi tiêu dồn hết vào một năm, ước tính ở mức 2-4,5% GDP của Mỹ.) Báo cáo mới của nhóm nghiên cứu BNEF ước tính chi phí cho mục tiêu giảm phát thải ròng bằng không thấp hơn ước tính của McKinsey, dù vẫn là con số khổng lồ: 215 ngàn tỉ đô la.

Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhận ra là khoản chi tiêu khổng lồ này không chỉ đơn thuần là chi phí. Đó là khoản đầu tư cực lớn vào hệ thống năng lượng mới, để mở ra những ngành nhiều lợi nhuận, tạo ra công ăn việc làm và giảm chi phí năng lượng cho người tiêu dùng các hàng hóa như xe điện và bơm nhiệt. Ngoài ra, khoảng 2/3 số tiền đang được chi tiêu sẽ được điều hướng lại từ ngành nhiên liệu hóa thạch rồi sẽ suy giảm và chấm dứt, theo tính toán của McKinsey. Tuy nhiên, vẫn cần phải có khoản đầu tư mới lên đến 3,5 ngàn tỉ đô la hàng năm, tương đương gần một nửa tổng lợi nhuận của các doanh nghiệp toàn cầu, hoặc khoảng 1/4 tổng thu nhập thuế của thế giới. Nhưng các xã hội giàu trước kia từng hoàn thành được những dự án khổng lồ tham vọng không kém. Mục tiêu net zero 2050 có vẻ không khả thi, nhưng xét thuần tuý về kinh tế học, thì không phải vậy, tức là vẫn còn hy vọng.

Để hình dung được thách thức, có thể xem xét một số mục tiêu mà IEA cho rằng cần đạt được vào năm 2030—thời gian từ giờ tới đó chỉ bằng với từ đám cưới hoàng gia Harry-Meghan tới nay—để có hy vọng thực tế đạt tới net zero vào giữa thế kỷ này.

Chi phí do thiên tai liên quan tới biến đổi khí hậu mới đây ước tính là 143 tỉ đô la mỗi năm theo nghiên cứu của tổ chức Nature Communications, trong khi tình trạng ấm lên kéo dài trên toàn cầu sẽ khiến năng suất nông nghiệp thấp hơn, làm hư hại cơ sở hạ tầng và gây ra những tác động khác dẫn tới mức chi phí 38 ngàn tỉ đô la mỗi năm tính tới năm 2050 ngay cả nếu chúng ta đạt được mục tiêu net zero. Dẫu vậy, chi phí ở đây ít ra có thể được bù đắp một phần nhờ đầu tư: Theo cách tính GDP lạnh lùng và không cảm xúc, ngay cả hoạt động dọn dẹp sau những trận siêu bão cũng tạo ra hoạt động kinh tế tăng trưởng.

Tổng hợp lại, nhiều mục tiêu xa vời này đặt ra cùng một lúc và cần những khoản tiền lớn đến không hiểu nổi. Số tiền đó là đủ lớn để McKinsey cho rằng thách thức tài khóa này sẽ là bài thuốc thử cho chủ nghĩa tư bản kinh điển. “Ý tưởng đang thắng thế chỉ dựa trên lợi ích tự thân nhiều khả năng sẽ không đủ để giúp đạt được mục tiêu net zero,” bản báo cáo viết.

Nói như vậy không có nghĩa là chúng ta chưa từng chi tiêu như vậy. Nỗ lực đưa người lên mặt trăng những năm 1960 của Mỹ và dự án Manhattan sản xuất ra quả bom nguyên tử đầu tiên thường được coi là cảm hứng cho cuộc chiến chống biến đổi khí hậu. Nhưng Daniel Gross, nhà kinh tế của trường Kinh doanh Fuqua, đại học Duke, sau khi xem xét các yếu tố lịch sử, cho rằng những ví dụ này quá hẹp về quy mô.

Gross nhìn nhận so sánh hữu ích hơn là chương trình rộng lớn hơn đã dẫn tới dự án Manhattan: Văn phòng nghiên cứu và phát triển khoa học Mỹ (OSRD). Cơ quan sau này được triệu tập vào năm 1940 để ứng dụng nghiên cứu khoa học vào các vấn đề quân sự của Thế chiến II. Trong vòng chưa đầy năm năm, nỗ lực của OSRD dẫn tới đột phá với hàng loạt công nghệ, bao gồm khoa học máy tính, động cơ phản lực, quang học, hóa học và nguyên tử. Cơ quan cũng có tầm nhìn xa trong lĩnh vực y khoa khi hỗ trợ phát triển vaccine, sản xuất penicillin hàng loạt và nhiều điều khác nữa. OSRD đã “theo đuổi nhiều mục tiêu khó khăn cùng một lúc,” Gross nói.

Một điểm nhấn là quá trình phát triển radar. Khi chiến tranh nổ ra, Đức nhanh chóng xác lập quyền áp đảo trên không, và lực lượng Đồng minh tuyệt vọng tìm cách phát hiện vật thể bay ở khoảng cách xa, trong bóng tối hay mây mù. Trong vòng ba tháng, OSRD đã đầu tư cho phòng thí nghiệm nghiên cứu thuộc viện Công nghệ Massachusetts (MIT), nơi thử nghiệm radar ngay trên nóc nhà. Công nghệ này đã thay đổi tiến trình cuộc chiến, khiến chiến thắng khả thi, giúp Đồng minh chiến đấu được trên không vào buổi tối và có vai trò quyết định khi chống tàu ngầm U-boat của Đức ở Đại Tây Dương. Vào năm 1946, khi MIT báo cáo về năm năm hoạt động đầu tiên của “Rad Lab,” họ nói công nghệ này đã tiến bộ 25 năm so với tốc độ phát triển khoa học thông thường.

Theo Gross, những bước nhảy này tương ứng với yêu cầu hiện giờ về công nghệ khí hậu từ phòng thí nghiệm chuyển ra đời sống. IEA ước tính 35% mức giảm khí thải để đạt được net zero phải tới từ những công nghệ hiện đang ở giai đoạn đầu phát triển. Thành tựu thời Thế chiến II làm cho những mục tiêu có vẻ khủng khiếp bớt mang tính hoang đường hơn.

Khác biệt là rõ ràng giữa giải quyết được thách thức về khí hậu và những mục tiêu lớn trước đó. Cuộc đua net zero 2050 là cuộc marathon 1/4 thế kỷ, trong khi OSRD là “chạy nước rút về khoa học,” theo lời Gross, vốn cũng chấm dứt sau chiến tranh. Dẫu vậy, tiếp nối Thế chiến II là cuộc chiến tranh lạnh kéo dài. Vào những năm đối đầu nóng nhất, từ 1954 tới 1969, chi tiêu quốc phòng của Mỹ trung bình là 10% GDP mỗi năm, cao hơn nhiều so với những giai đoạn tương đối hòa bình, trong khi chi tiêu của Anh và Pháp là khoảng 7% mỗi nước. Theo tiêu chuẩn đó, chi phí hiện giờ của quá trình chuyển đổi năng lượng có thể được coi là cuộc “chiến tranh lạnh” làm mát trái đất kéo dài của phe đồng minh toàn cầu. “Nếu chúng ta vượt qua chiến tranh lạnh và phương Tây vẫn thịnh vượng, thì chúng ta cũng có thể chiến đấu chống biến đổi khí hậu mà phương Tây vẫn thịnh vượng,” theo lời Mark Harrison, sử gia kinh tế quốc phòng và an ninh người Anh.

Nhưng nếu kinh tế học là hy vọng bất ngờ cho cuộc chuyển đổi năng lượng, thì hy vọng đó mới chỉ là điểm xuất phát. Câu hỏi về tốc độ hành động liên quan tới khí hậu, hay thậm chí là liệu chúng ta có cần hành động không, đã tỏ ra hết sức phân hóa về mặt chính trị. Và trong khi tác động của tình trạng trái đất ấm lên ngày càng rõ ràng, nguy cơ trong tương lai vẫn khá mơ hồ. Không giống một cuộc chiến tranh thực sự, những người thân yêu của chúng ta không chiến đấu và chết cho sứ mệnh đấy. “Lựa chọn hiện giờ là khẩn cấp,” Gross nói về cuộc khủng hoảng khí hậu, “nhưng hệ quả lại không khẩn cấp.”