Tiềm năng của AI tạo sinh trong việc thay đổi ngành luật đã rõ ràng ngay cả trước khi ChatGPT của OpenAI ra mắt vào năm 2022. Những gì các mô hình ngôn ngữ lớn có thể làm, như xử lý khối lượng văn bản và dữ liệu khổng lồ rồi tạo ra các lập luận nghe có vẻ thuyết phục, khá tương đồng với công việc thường ngày của nhiều luật sư. Tuy nhiên, không ít luật sư và thẩm phán đã rơi vào tình huống khó xử khi ChatGPT và các mô hình khác thường bịa ra trích dẫn và án lệ thay vì chỉ dựa vào cơ sở pháp lý hiện có.

Sean Fitzpatrick, giám đốc điều hành LexisNexis khu vực Bắc Mỹ, Anh và Ireland, chia sẻ với tôi vài tuần trước: “Một yêu cầu của ngành luật là mọi thứ phải chính xác, nhưng các mô hình nền tảng này được xây dựng dựa trên hiệu suất chứ không phải độ chính xác.” Ông nói thêm: “Trên thực tế, chúng không xử lý sự thật. Chúng xử lý xác suất, rồi đưa ra lập luận có vẻ hợp lý.”

LexisNexis, công ty con của Relx có trụ sở tại London (tiền thân là Reed Elsevier), kỳ vọng rằng một phiên bản AI tạo sinh đã được kiểm soát và huấn luyện kỹ càng, phát triển dựa trên mô hình của OpenAI, Anthropic và các công ty khác, sẽ giúp khách hàng tăng năng suất mà không gặp phải tình trạng “hoang tưởng”. Đối thủ Thomson Reuters Legal Services, công ty con của Thomson Reuters có trụ sở tại Toronto, cũng theo đuổi mục tiêu tương tự.

Dù vậy, các dịch vụ AI pháp lý này vẫn chưa hoàn hảo. Một nghiên cứu gần đây của nhóm học giả Đại học Stanford cho thấy sản phẩm của hai công ty trên ít mắc lỗi hoang tưởng hơn ChatGPT, nhưng vẫn đưa ra nhiều câu trả lời sai hoặc thiếu. Trong số đó, Lexis+ AI của LexisNexis mắc ít lỗi hơn so với Westlaw AI-Assisted Research và Ask Practical Law AI của Thomson Reuters.

Tuy vậy, các công cụ này đang chứng tỏ sự thành công trên thị trường. LexisNexis đã từ mảng tăng trưởng chậm nhất của Relx trong 5 năm qua trở thành nhanh nhất. Doanh thu cơ bản (không tính yếu tố mua bán sáp nhập và yếu tố thời gian) của công ty trong nửa đầu năm nay đã tăng 9% so với cùng kỳ 2024. Thomson Reuters Legal cũng ghi nhận mức tăng trưởng doanh thu hữu cơ 8% trong cùng giai đoạn.

Trong khi đó, các công ty luật nhìn chung đang bị lạc hậu trong cuộc đua ứng dụng AI. Một khảo sát mới đây của Thomson Reuters cho thấy họ tụt lại khá xa so với khối doanh nghiệp về mức đầu tư tổ chức cho AI. Kết quả là, nhiều người trong ngành có thể hình dung về một tương lai nơi luật sư áp dụng công nghệ mới một cách thận trọng và từng bước. Mục tiêu là nâng cao năng suất mà không làm thay đổi cách họ vận hành. Đây sẽ là tin tốt cho luật sư, cho Relx, cho Thomson Reuters, và cho cả những khách hàng hiện tại, những người có thể nhận được giá trị dịch vụ cao hơn.

Viễn cảnh này khá giống với một trong hai kịch bản mà Richard Susskind và Daniel Susskind đã đưa ra cách đây một thập kỷ trong cuốn The Future of the Professions: How Technology Will Transform the Work of Human Experts. Trong kịch bản “quen thuộc và an toàn” này, họ viết rằng “các chuyên gia tiếp tục làm việc như từ thế kỷ 19 đến nay, nhưng chuẩn hóa và hệ thống hóa nhiều hoạt động thường nhật.” Kịch bản thứ hai, mà hai tác giả đánh giá là khả dĩ hơn và Daniel sau đó đã mở rộng trong cuốn World Without Work, mô tả một tương lai nơi “sự ra đời của nhiều hệ thống ngày càng tiên tiến sẽ thay thế phần lớn công việc của các chuyên gia truyền thống” và “nhiều ngành nghề sẽ dần bị tháo dỡ.”

Ngành luật sẽ đi theo hướng nào còn là điều chưa chắc chắn. Điều đó phụ thuộc vào việc liệu các mô hình ngôn ngữ lớn có thể trở nên đủ đáng tin cậy để thay thế hoàn toàn luật sư hay không, một khả năng vẫn còn nhiều nghi vấn. Tuy nhiên, ngay cả khi AI chỉ tự động hóa những công việc lặp lại, nó vẫn có thể làm thay đổi sâu sắc cấu trúc kinh tế đặc thù của ngành luật.

Cấu trúc đặc thù đó xoay quanh hình thức tính phí theo giờ. Tại các hãng luật, “năng suất” được hiểu là số giờ luật sư có thể tính phí cho khách hàng. Trong khi đó, ở các ngành khác, năng suất có nghĩa là khối lượng công việc hoàn thành trong một khoảng thời gian nhất định. Luật sư khác biệt ngay cả khi so với những ngành dịch vụ chuyên nghiệp khác như kế toán, tư vấn quản lý hay tư vấn công nghệ. Ở các ngành kia, năng suất lao động thường tăng dần theo thời gian. Nhưng với ngành luật, mức tăng năng suất trên mỗi giờ lao động qua nhiều thập kỷ gần như dậm chân tại chỗ.

Nếu xét theo chi tiêu vốn, vốn chủ yếu tập trung vào công nghệ thông tin đối với các hãng luật, thì cái gọi là năng suất nhân tố tổng hợp trong ngành dịch vụ pháp lý, theo số liệu của Cục Thống kê Lao động Mỹ (BLS), hiện thấp hơn nhiều so với thập niên 1980.

Kết quả đáng chú ý này phần nào phản ánh cách mà các cải tiến công nghệ được BLS ghi nhận trong thống kê, cụ thể là như một dạng giảm phát mạnh. Một USD chi cho công nghệ thông tin, phần cứng và dịch vụ vào năm 2025 được chỉ số giá tiêu dùng tính tương đương gần 15 USD vào năm 1988. Điều này có nghĩa là việc duy trì mức chi tiêu danh nghĩa ổn định trong suốt giai đoạn trên được tính như một mức tăng vốn rất lớn. Tuy vậy, thực tế là các ngành dịch vụ cao cấp khác vẫn tìm ra cách tăng năng suất nhân tố tổng hợp cho thấy mô hình vận hành của các hãng luật đang đặc biệt lạc hậu.

Mô hình này có thể sẽ tồn tại thêm một thời gian nữa. “Tôi đã nghe về cái chết của hình thức tính phí theo giờ từ rất lâu rồi, nhưng đến nay nó vẫn chưa biến mất,” Fitzpatrick nói. Ông cho biết việc AI giúp luật sư hoàn thành nhiều công việc hơn trong một giờ đã có tác động trực tiếp là làm tăng mức phí tính theo giờ. “Chúng tôi đang thấy mức phí theo giờ tăng ở mức một con số cao. Một phần là do luật sư hiện tạo ra nhiều giá trị hơn cho khách hàng và làm việc đó trong ít thời gian hơn.” Trong một khảo sát gần đây với các hãng luật lớn, Robert J. Couture thuộc Trung tâm Nghề luật của Đại học Harvard cũng ghi nhận sự đồng thuận rằng AI đang cải thiện chất lượng dịch vụ và khách hàng sẵn sàng trả thêm tiền cho điều đó.

Tuy nhiên, điều này có thể sẽ không kéo dài mãi. Bruce MacEwen và Janet Stanton, hai đồng sáng lập công ty tư vấn quản lý luật Adam Smith, cho rằng sự sụt giảm số giờ tính phí cuối cùng sẽ quá lớn để hầu hết các hãng luật có thể chịu đựng. “Điều này sẽ đánh gục mô hình tính phí theo giờ truyền thống của các hãng luật,” MacEwen nhận định. “Tôi nghĩ định giá theo phí cố định sẽ là xu hướng trong tương lai.” Stanton bổ sung rằng “các hãng luật có hạ tầng tài chính rất kém, nên khả năng định giá dịch vụ không tốt.” Theo MacEwen, nhiều khả năng đây sẽ là “một cuộc thanh lọc lớn đối với các hãng luật truyền thống.”

Vậy liệu chúng ta có thể hoàn toàn loại bỏ luật sư không? Một chủ đề chính trong cuốn sách của hai cha con Susskind là chi phí dịch vụ chuyên nghiệp hiện nay đang quá cao, khiến “đa số các cá nhân và tổ chức không đủ khả năng chi trả cho dịch vụ của các chuyên gia hàng đầu.” Nếu người bình thường chỉ cần nhập câu hỏi pháp lý vào ChatGPT và nhận được câu trả lời đáng tin cậy, chẳng phải xã hội sẽ tốt hơn sao?

Có thể, nhưng đó là một giả định rất lớn. Trong loạt nghiên cứu với nhiều đồng tác giả, Jonathan H. Choi thuộc Trường Luật Đại học Washington đã kiểm tra hiệu suất của các mô hình ngôn ngữ lớn đối với nhiều nhiệm vụ pháp lý khác nhau. Các mô hình này thể hiện tốt ở những nhiệm vụ đơn giản có câu trả lời rõ ràng nhưng lại gặp khó khăn với các vấn đề phức tạp và mơ hồ.

Trong bản thảo nghiên cứu mới nhất mang tên Large Language Models Are Unreliable Judges, Choi mô tả rằng chỉ một thay đổi nhỏ trong cách đặt câu hỏi đã dẫn đến sự khác biệt rất lớn trong câu trả lời, và các mô hình khác nhau cũng đưa ra đáp án rất khác nhau. Ông cũng cho rằng những vấn đề này có thể vốn dĩ là đặc điểm của công nghệ mô hình ngôn ngữ lớn và sẽ khó khắc phục trong thời gian ngắn. Vì vậy, giới luật sư có lẽ vẫn sẽ tiếp tục tồn tại thêm một thời gian. Tuy nhiên, cách họ được trả phí vẫn là một câu hỏi chưa có lời giải đáp.