Trong những năm gần đây, ít nhất năm quốc gia đã chấp nhận sử dụng một loại nhựa có thêm phụ gia, với kỳ vọng giúp chúng phân hủy thành carbon dioxide, nước và các chất hữu cơ vô hại. Loại nhựa này, thường được dán nhãn oxo-biodegradable, được quảng bá như giải pháp cho 80 triệu tấn rác nhựa đang làm ô nhiễm rừng, đồng ruộng và sông suối mỗi năm.

Tuy nhiên, dù nghe có vẻ lý tưởng, các nhà khoa học độc lập cho biết gần như không có bằng chứng rõ ràng nào cho thấy loại nhựa này có thể tự phân hủy trong môi trường tự nhiên trong một khoảng thời gian hợp lý. Ngày càng nhiều chính phủ bắt đầu lắng nghe ý kiến này. Liên minh châu Âu đã cấm sử dụng hợp chất oxo-biodegradable từ năm 2021. Thụy Sĩ và New Zealand đưa ra lệnh cấm vào năm 2022, còn Hong Kong cùng tỉnh British Columbia của Canada cũng ban hành hạn chế từ năm ngoái. Anh và bang New York hiện đang cân nhắc áp dụng lệnh cấm tương tự.

Trong khi các nhà sản xuất khẳng định oxo-biodegradable có thể đẩy nhanh quá trình phân hủy, giới nghiên cứu cảnh báo rằng chất này chỉ khiến nhựa vỡ vụn thành hàng triệu hạt vi nhựa. Cuối cùng, những hạt này tích tụ trong đất, nước, và thậm chí trong dạ dày, phổi và não người. “Chúng tôi chưa thấy bằng chứng nào cho thấy loại nhựa này thực sự có tác dụng,” giáo sư Mark Miodownik, chuyên ngành vật liệu và xã hội tại Đại học University College London, nhận định. “Khả năng phân hủy sinh học không phải là một giải pháp vạn năng.”

Nếu bị bỏ lại trong môi trường tự nhiên, nhựa có thể tồn tại hàng trăm năm, tùy theo chủng loại. Dù giới khoa học vẫn còn tranh luận về thời gian phân hủy chính xác, phần lớn đều đồng thuận rằng nhựa không biến mất hoàn toàn. Chúng chỉ vỡ thành các mảnh nhỏ hơn, tạo ra những hạt vi nhựa li ti. Những hạt này đã được chứng minh có liên quan đến tổn thương hệ sinh sản, suy giảm miễn dịch, viêm nhiễm và ung thư, dù phần lớn nghiên cứu hiện nay mới chỉ thực hiện trên động vật biển và chim.

Giải pháp lý tưởng là tái sử dụng hoặc tái chế nhựa. Thế nhưng, việc tái sử dụng rất khó thống kê, và chỉ khoảng 9% rác thải nhựa thực sự được tái chế. Ở các nước nghèo, tỉ lệ này thậm chí gần như bằng 0. Để tái chế, nhựa cần được nghiền nhỏ, nấu chảy và đúc lại. Quy trình này không thể áp dụng với các sản phẩm bị dính thức ăn hoặc nhiễm bẩn. Vì vậy, phần lớn rác nhựa vẫn bị đốt hoặc chôn lấp, và đó là trong trường hợp chúng được thu gom đầy đủ.

Một điểm cần phân biệt là sự khác nhau giữa nhựa biodegradable và compostable, hai khái niệm dễ bị nhầm lẫn. Nhựa compostable có thể bị phân hủy bởi vi sinh vật, nhưng cũng không phải giải pháp hoàn hảo. Loại nhựa này không thể tái chế và chỉ phân hủy được trong các cơ sở công nghiệp chuyên biệt ở nhiệt độ trên 60°C, tức không thể tự phân hủy trong đống rác hữu cơ sau vườn nhà. Trong khi đó, nhựa được gắn nhãn “biodegradable” lại thường được quảng bá là có thể tự phân rã ngay cả khi bị vứt trên vỉa hè hoặc ném qua cửa xe.

Giáo sư Ramani Narayan, chuyên gia khoa học vật liệu tại Đại học Bang Michigan, cho biết để đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế, vật liệu nhựa phải tự phân hủy trên 90% trong môi trường ngoài trời trong vòng hai năm, và không để lại hóa chất độc hại. Ông nhấn mạnh rằng các công ty cần công bố rõ trong điều kiện môi trường và nhiệt độ cụ thể nào thì loại nhựa đó mới có thể phân hủy. “Nếu không làm rõ những điều kiện đó,” ông nói, “thì việc gọi đó là nhựa phân hủy sinh học chẳng có ý nghĩa gì cả.”

Nỗ lực hạn chế sản xuất nhựa nguyên sinh đã rơi vào bế tắc hồi đầu năm nay, sau khi các quốc gia sản xuất dầu ở vùng Vịnh Ba Tư ngăn cản tiến trình đàm phán về hiệp ước nhựa của Liên Hiệp Quốc. Trong lúc đó, theo BloombergNEF, ngành công nghiệp nhựa phân hủy sinh học lại đang phát triển nhanh chóng, chủ yếu nhờ sản lượng gia tăng từ các công ty Trung Quốc như tập đoàn hóa dầu Hengli và tập đoàn đa ngành Xinfa.

Riêng dòng oxo-biodegradable hiện đã được các nhà sản xuất nhựa tại khoảng 100 quốc gia sử dụng. Ở một số nơi, sản phẩm này thậm chí còn được dán nhãn “xanh”. Các quốc gia áp dụng loại nhựa này phổ biến nhất là Ả Rập Xê Út, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, cùng một số thị trường đang phát triển như Ghana và Philippines. Louis Goddard, đối tác tại hãng tư vấn nghiên cứu Data Desk (Anh), cho rằng công nghệ này “giúp các nhà sản xuất nhựa lớn trông có vẻ thân thiện với môi trường mà không thực sự cần thay đổi gì.” Ông gọi đây là “chiến lược bình mới rượu cũ.”

Ngay cả trong nội bộ ngành, khái niệm “nhựa phân hủy sinh học” cũng chưa đạt được sự thống nhất. Theo Christina Dixon thuộc tổ chức phi lợi nhuận Environmental Investigation Agency (Anh), hiện đang tồn tại một mớ khái niệm rối rắm, gây nhầm lẫn và không giúp ích gì trong việc giảm thiểu rác thải hay tác hại môi trường. “Ai cũng có thể tạo ra một loại nhựa gọi là phân hủy sinh học rồi tự tuyên bố công dụng của nó,” bà nói. “Điều đó có thể mở ra một ‘miền viễn Tây hoang dã’ nơi ai cũng tung ra công nghệ mới của riêng mình.”

Một ví dụ là vào năm 1998, tập đoàn hóa chất BASF đã giới thiệu loại nhựa có tên PBA. Sản phẩm này được sử dụng làm tấm phủ nông nghiệp, có tác dụng ngăn cỏ dại và giữ ẩm cho cây trồng. Theo Hiệp hội Công nghiệp Nhựa Sinh học và Phân hủy Sinh học (BBIA), loại vật liệu này được thiết kế để tự phân hủy và không cần thu gom lại sau khi sử dụng. Tuy nhiên, một số nghiên cứu cho thấy PBA phân hủy rất chậm và có thể để lại dư chất gây hại, điều mà BASF đã phủ nhận. BBIA cũng nhấn mạnh rằng họ không đại diện cho nhựa oxo-biodegradable, vì xem đây là một nhóm vật liệu hoàn toàn khác.

Tranh cãi ngày càng gia tăng đã khiến một số nhà sản xuất oxo-biodegradable phải điều chỉnh lại cách họ mô tả sản phẩm. EPI Europe, một công ty phụ gia có trụ sở tại Anh, cho biết thị trường của họ đã sụt giảm đáng kể sau khi Liên minh châu Âu ban hành lệnh cấm, và hiện công ty đang trong giai đoạn suy thoái. Trong khi đó, Polymateria, một công ty khác của Anh, tuyên bố công thức của họ tạo ra quá trình “biến đổi sinh học” khi nhựa phân hủy, và vì thế khác biệt hoàn toàn so với các đối thủ. Công nghệ này từng được Vua Charles khen ngợi và được Diễn đàn Kinh tế Thế giới vinh danh là “công nghệ tiên phong”. Tuy nhiên, theo giới nghiên cứu độc lập, hợp chất của Polymateria về bản chất không khác biệt đáng kể so với các loại oxo-biodegradable khác khi xét trên tác động môi trường.

Dù vậy, vẫn có ít nhất một công ty tiếp tục trung thành với công nghệ oxo-biodegradable. Symphony Environmental Technologies, có trụ sở tại Anh, tuyên bố rằng sản phẩm sử dụng công nghệ của họ có thể phân hủy trong phòng, ngoài trời hoặc dưới đại dương, miễn là có một chút oxy. “Nếu sản phẩm sử dụng công nghệ của chúng tôi, nó sẽ phân hủy được,” ông Michael Laurier, nhà sáng lập kiêm CEO của Symphony, cho biết.

Symphony hiện đưa chất phụ gia d2w của mình vào nhiều sản phẩm như bao rác, găng tay và ống hút tại gần 100 quốc gia. Tại thị trường lớn nhất là Ả Rập Xê Út, công ty ước tính d2w có mặt trong khoảng một nửa số túi mua sắm và túi đựng rác. Tại Mỹ, phụ gia này còn được sử dụng trong lớp vỏ màu xanh dương gói báo của tờ New York Times.

Ông Laurier cho biết ông dành phần lớn thời gian và ngân sách của công ty cho hoạt động vận động hành lang và truyền thông. Trang web của Symphony thậm chí có cả mục “Kids Corner”, nơi giải thích các mặt trái và mặt phải của việc sống chung với nhựa. Năm 2020, Symphony kiện Liên minh châu Âu vì cho rằng chỉ thị cấm oxo-biodegradable là “mơ hồ và bất hợp pháp”. Tuy nhiên, Tòa án Công lý châu Âu đã bác bỏ đơn kiện. Dù vậy, nhà phân phối của Symphony lại thắng một vụ kiện tương tự tại Peru vào năm 2022, cho phép d2w được bán ra tại nước này. “Chúng tôi nói với các chính phủ như Ả Rập Xê Út,” ông Laurier chia sẻ, “rằng chúng tôi đang bảo vệ ngành nhựa của các vị.”