Jules Rimet sinh năm 1873 tại miền Đông nước Pháp và được ông ngoại, một người xay bột, nuôi lớn, trong khi cha mẹ ông rời quê lên Paris mưu sinh. Là một học sinh chăm chỉ, Rimet chịu ảnh hưởng sâu sắc từ thông điệp Rerum Novarum của Giáo hoàng Leo XIII năm 1891, kêu gọi cải thiện điều kiện sống cho tầng lớp lao động. Sau này, khi trở thành luật sư và giữ chức chủ tịch thứ ba của FIFA, cơ quan quản lý bóng đá toàn cầu, Rimet xem thể thao là công cụ thúc đẩy tiến bộ xã hội.

Ông cho rằng các cầu thủ bóng đá cần được trả lương. Nếu không, họ lấy gì để sống và tập luyện? Rimet cũng phản đối quy định của Thế vận hội Olympic, yêu cầu các vận động viên phải là người “nghiệp dư”, điều mà ông gọi là “ảo tưởng phản xã hội của một tầng lớp thiểu số đặc quyền”.

Chính vì vậy, khi bắt tay lên kế hoạch tổ chức kỳ World Cup đầu tiên tại Uruguay vào năm 1930, Rimet hình dung đây sẽ là một giải đấu mang tính toàn cầu, dành cho tất cả mọi người. Ngay ngày hôm sau khi đặt chân đến Montevideo, cháu trai của người thợ xay được mời dự tiệc nướng kiểu Nam Mỹ (asado) cùng Tổng thống Uruguay lúc bấy giờ, ông Juan Campisteguy. Ngay từ những ngày đầu tiên, World Cup đã mang màu sắc chính trị.

Điều này thể hiện rõ trên sân cỏ – từ chiến thắng của Ý năm 1934, Brazil năm 1970 hay Argentina năm 1978, tất cả đều bị các chế độ độc tài sử dụng như công cụ tuyên truyền, cho đến những trận đấu căng thẳng giữa các đối thủ chính trị như Anh và Argentina năm 1986 hay Mỹ và Iran năm 1998. Tuy nhiên, hình thức thể hiện chính trị rõ ràng nhất lại đến từ các nước chủ nhà. Cả 22 quốc gia từng đăng cai giải đều tận dụng sự kiện này để quảng bá hình ảnh đất nước theo cách riêng của họ. Kỳ World Cup thứ 23, sẽ diễn ra vào mùa Hè năm 2026 tại Mỹ, Canada và Mexico, cũng không nằm ngoài xu hướng đó.

Uruguay là nước đầu tiên nhận ra sức mạnh của bóng đá sau khi giành huy chương vàng tại Thế vận hội Paris năm 1924. Khi đó, tờ El Día viết: “Trong giới ngoại giao Nam Mỹ, người ta nói rằng màn trình diễn của đội tuyển Uruguay đã giúp quốc gia này nổi tiếng hơn bất kỳ chiến dịch truyền thông hàng ngàn USD nào.” Cách tận dụng chiến thắng đó hiệu quả nhất, đặc biệt là sau khi tái lập kỳ tích đó bốn năm sau, là đăng cai kỳ World Cup đầu tiên. Sự kiện này cũng trùng với lễ kỷ niệm 100 năm Hiến pháp Uruguay, chỉ vài năm sau khi nước này giành độc lập.

Thời điểm đó, Montevideo là một thủ đô thịnh vượng, sôi động và giàu bản sắc văn hóa. Sân vận động Centenario được thiết kế với bốn khán đài hai tầng xòe ra như cánh hoa, tượng trưng cho sự nở rộ của Uruguay. Một tòa tháp cao 100 mét với chín tầng đại diện cho chín sọc trên quốc kỳ. Cả công trình thể hiện hệ tư tưởng chính trị batllismo của Uruguay, nhấn mạnh các giá trị tiến bộ, tự do và phát triển kinh tế – xã hội. Tuy nhiên, chưa đầy một năm sau trận chung kết, đất nước này rơi vào khủng hoảng kinh tế và chính trị do ảnh hưởng từ cuộc khủng hoảng phố Wall. Đến năm 1933, Uruguay hứng chịu cuộc đảo chính đầu tiên, và nền dân chủ non trẻ nhanh chóng sụp đổ.

Ở Ý năm 1934, Benito Mussolini muốn đội tuyển vô địch World Cup vì “vinh dự và uy tín thể thao của quốc gia”. Nhưng đó không phải là mục tiêu duy nhất. Chủ tịch Liên đoàn Bóng đá Ý khi đó, Giorgio Vaccaro, từng tuyên bố việc đăng cai giải đấu là cơ hội để thể hiện “năng lực tổ chức của nền thể thao phát xít nói chung và bóng đá nói riêng, đồng thời khẳng định rằng trong thời kỳ được gọi là ‘khủng hoảng’, chúng ta vẫn là quốc gia có tiềm lực vô hạn.”

Chính phủ Ý đã tài trợ chi phí đi lại cho cổ động viên quốc tế và giảm giá vé tàu giữa các thành phố đăng cai. Các trận đấu được tường thuật qua sóng radio đến 12 quốc gia tham dự. Một loạt sản phẩm lưu niệm chưa từng có được tung ra để thể hiện tay nghề của thợ thủ công Ý. Họa sĩ trường phái vị lai Filippo Marinetti được giao thiết kế poster chính thức, với hình ảnh một cầu thủ lực lưỡng mặc trang phục thi đấu của đội tuyển Ý. Ngay cả vé vào sân cũng được in trên giấy cao cấp để khuyến khích người hâm mộ giữ lại làm kỷ niệm. Tất cả đều mang biểu tượng bó gậy quyền lực của La Mã cổ đại, biểu trưng cho chế độ phát xít Ý.

Trọng tài người Bỉ John Langenus, người từng bắt chính trận chung kết năm 1930, gọi kỳ World Cup này là “một thất bại thể thao” vì “không có gì khác ngoài khát vọng chiến thắng.” Nhưng với người Ý, đó lại là một thành công lớn. La Gazzetta dello Sport viết: “Những lời ca ngợi chân thành từ các đồng nghiệp quốc tế đã đủ để chứng minh rằng nước Ý của Mussolini, từng chỉ là nước Ý của sự chắp vá và thiếu chuẩn bị, nay đã tổ chức thành công ngày hội bóng đá với sự tinh tế, linh hoạt, chính xác, và cả sự lịch thiệp và tỉ mỉ, phản ánh sự trưởng thành và năng lực tuyệt đối của quốc gia.”

Việc Mussolini lạm dụng World Cup vì mục đích riêng có thể là ví dụ điển hình nhất, nhưng thật ra bất kỳ nước chủ nhà nào cũng tận dụng giải đấu để giới thiệu hình ảnh đất nước với thế giới. Mười năm sau khủng hoảng kênh đào Suez khiến chính phủ Anh mất mặt, kỳ World Cup năm 1966 đã ra mắt linh vật đầu tiên trong lịch sử giải đấu: chú sư tử World Cup Willie. Đây là hình ảnh nước Anh kiểu mới, một con sư tử của đế quốc đã được thuần hóa, dễ thương hơn, mặc áo in cờ Liên hiệp Anh, để tóc kiểu Beatles, cười nhếch mép, và xuất hiện trên đủ loại đồ lưu niệm, từ thú nhồi bông đến khay trà. Đó là nước Anh thời The Who, Mary Quant, James Bond và Swinging London – ngổ ngáo, thời thượng, và nhạy bén với cơ hội kinh doanh.

Gần đây, khi chi phí tổ chức World Cup ngày càng tăng, khái niệm “tổ chức World Cup để kiếm lời” gần như đã biến mất. Nam Phi năm 2010 và Brazil năm 2014 đều thua lỗ nặng và để lại những sân vận động khổng lồ bỏ hoang. Ví dụ, sân Estádio Nacional Mané Garrincha ở thủ đô Brasilia, được cải tạo với chi phí 900 triệu USD cho kỳ World Cup 2014, nay được dùng làm bãi đậu xe buýt để giảm lỗ.

Nga năm 2018 và Qatar năm 2022 dường như đều chấp nhận khoản chi khổng lồ và xem việc đăng cai như một hình thức quyền lực mềm, dù không có nhiều cơ hội vô địch. Dù cụm từ “tẩy trắng thể thao” (sportswashing) thường được nhắc tới, nhưng chưa hẳn là đủ. Với Qatar, World Cup là một phần trong chiến lược đầu tư thể thao toàn diện, nhằm nâng cao mức độ nhận diện toàn cầu và thúc đẩy thương mại quốc tế. Đổi lại, nước này phải trả cái giá không hề nhỏ: 300 tỉ USD và tai tiếng kéo dài do các báo cáo về vi phạm nhân quyền cùng cái chết của lao động nhập cư trong quá trình xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ giải đấu. Dù vậy, giới lãnh đạo Qatar vẫn cho rằng cái giá đó là xứng đáng.

Điều đó đưa chúng ta đến với kỳ World Cup 2026. Giải Club World Cup mùa Hè năm nay tại Mỹ, màn tổng duyệt cho sự kiện năm sau, đã phần nào hé lộ cách tiếp cận của Tổng thống Donald Trump. Sự xuất hiện gây “kỳ quái” của ông tại lễ trao cúp hồi tháng 7 khiến nhiều người liên tưởng đến năm 1934, khi Mussolini đích thân trao chiếc cúp Coppa del Duce lớn gấp sáu lần cúp World Cup chính thức. Ông Trump thậm chí đã dời lễ bốc thăm vòng bảng từ Las Vegas về Trung tâm Kennedy ở Washington D.C. và tự bổ nhiệm mình làm chủ tọa.

Thái độ với người hâm mộ quốc tế

Điều có thể khiến kỳ World Cup sắp tới thực sự khác biệt nằm ở cách một trong ba nước chủ nhà ứng xử với hai nước đồng đăng cai và phần còn lại của thế giới. Trước đây, chỉ có một lần duy nhất giải đấu được cùng tổ chức bởi nhiều nước: Hàn Quốc và Nhật Bản năm 2002. Khi đó, dù mối quan hệ song phương vẫn còn lạnh nhạt, hai nước vẫn phối hợp tổ chức theo hình thức song song, không hề thể hiện sự khinh thường như những gì ông Trump đang dành cho cả Mexico lẫn Canada.

Tất cả các nước chủ nhà trước đây đều mời thế giới đến thăm và chiêm ngưỡng vẻ đẹp quốc gia mình. Ở Nga và Qatar, chỉ cần có vé xem trận đấu là người hâm mộ được cấp visa tạm thời. Trong khi đó, chính phủ Mỹ hiện tại lại tỏ ra thù địch với nhiều nước, bao gồm cả các đội tuyển đã hoặc sắp giành vé tham dự vòng đấu chính thức.

Hãy lấy ví dụ của Iran. Đây là một trong 12 quốc gia bị ông Trump áp đặt lệnh cấm nhập cảnh. Cầu thủ nước này, với tư cách vận động viên đỉnh cao, nhiều khả năng sẽ được miễn trừ. Tuy nhiên, điều đó chưa chắc sẽ áp dụng cho ban huấn luyện. Và gần như chắc chắn người hâm mộ Iran sống ngoài nước Mỹ sẽ không thể trực tiếp theo dõi các trận đấu.

Ecuador cũng nhiều khả năng sẽ giành vé dự giải, nhưng thời gian chờ phỏng vấn xin visa Mỹ hiện đã dài hơn cả khoảng thời gian từ vòng loại cuối cùng đến trận khai mạc. Ngoài ra, như từng xảy ra ở Club World Cup, luôn có nguy cơ nhân viên ICE đột kích các sân vận động hoặc các điểm xem bóng tập thể để truy tìm người nhập cư không giấy tờ.

“Dĩ nhiên, chúng tôi hoan nghênh tất cả mọi người đến xem sự kiện tuyệt vời này,” Phó Tổng thống Mỹ JD Vance phát biểu hồi tháng 6. “Chúng tôi muốn họ đến, muốn họ ăn mừng, muốn họ xem bóng đá. Nhưng khi thời gian kết thúc, chúng tôi muốn họ về nhà. Nếu không, họ sẽ phải gặp Bộ trưởng An ninh Nội địa Kristi Noem.”

Nếu Mussolini từng trợ cấp cho người hâm mộ nước ngoài, thì nay chính quyền ông Trump lại phát đi những lời đe dọa được ngụy trang quá mức vụng về. Dù World Cup giờ đây không còn là giải đấu mang lý tưởng thuở ban đầu của Jules Rimet, nhưng nó vẫn là chiếc gương phản chiếu rõ nét nhất hình ảnh nước chủ nhà trong mắt thế giới.