Sáng ngày 18.3, trước hàng trăm cổ đông có mặt trong hội trường Thống Nhất, Dinh Độc Lập, TP.HCM, ông Lê Phước Vũ, chủ tịch tập đoàn Hoa Sen, tuyên bố 2024 vẫn là năm đề cao sự phòng thủ, chứ không phải tấn công.

Số liệu trong bản kế hoạch kinh doanh đệ trình cổ đông Hoa Sen thể hiện rõ nhận định trên. Trong khi đặt chỉ tiêu sản lượng cho năm tài chính 2023- 2024 dự kiến tăng từ 13-20%, tốc độ tăng doanh thu thuần không tăng tương ứng. Chênh lệch giữa tốc độ tăng trưởng doanh thu và sản lượng cho thấy, giá bán không cao so với cùng kỳ năm trước.

Do giá thép cuộn cán nóng, nguyên liệu đầu vào của doanh nghiệp tôn mạ, đang có xu hướng giảm, cho dù đàm phán mua được thép cán nóng với giá thấp hơn 75 đô la Mỹ mỗi tấn so với giá hồi đầu năm, ông Vũ tỏ ra lo ngại về rủi ro tồn kho hàng giá cao. “Chưa bao giờ ngay cao điểm mà giá như vậy,” ông Vũ, người lăn lộn 30 năm trong ngành thép, nói. “Bối cảnh kinh tế toàn cầu như hiện nay cho thấy xu thế bất ổn và không đi theo quy luật nào hết.”

PMI lĩnh vực sản xuất toàn cầu mở rộng hai tháng liên tiếp (tháng 2-3.2024), lần đầu tiên kể từ tháng 7.2022 Nguồn: BLOOMBERG

Số liệu kinh doanh năm 2023 của các doanh nghiệp sản xuất thép như Hòa Phát, hay tôn mạ như Nam Kim, Hoa Sen cho thấy, ngành thép có vẻ như đang ở bên phải của điểm đáy. Báo cáo triển vọng ngắn hạn của hiệp hội Thép Thế giới đánh giá: “Những chỉ số cho thấy một sự khởi đầu của quá trình phục hồi hoạt động sản xuất toàn cầu trong năm 2024." Là nguyên liệu đầu vào cho nhiều lĩnh vực quan trọng như cơ khí chế tạo hay xây dựng, sóng gió hay hưng thịnh của các nhà sản xuất loại hợp kim này song hành cùng chiều với diễn biến của nền kinh tế. Chỉ số nhà quản trị mua hàng toàn cầu (Global PMI) tháng 3.2024 có tháng thứ hai liên tiếp trên 50 điểm, dấu hiệu cho thấy sản xuất đang được mở rộng, mang lại hy vọng cho ngành thép.

Tuy triển vọng ngắn hạn là vậy, nhưng kịch bản kế tiếp không có gì bảo đảm sẽ tiếp tục đi lên, đi ngang hoặc lùi. Nếu các nền kinh tế lớn kìm hãm được lạm phát, thị trường nhà ở tại các quốc gia tiêu thụ thép lớn như Mỹ, châu Âu phục hồi, ngành thép được hưởng lợi. Tuy nhiên, độ trễ của chính sách tiền tệ khi đảo chiều, cũng ảnh hưởng tới thời điểm hồi phục ngành thép ở các thị trường này. “Chúng tôi đánh giá năm 2024 chưa có sự tăng trưởng đột biến,” ông Nguyễn Việt Thắng, 54 tuổi, tổng giám đốc tập đoàn Hòa Phát nhận định như vậy tại đại hội cổ đông thường niên tháng 4 vừa qua của nhà sản xuất thép lớn nhất nước. “Chủ yếu hiện nay, quan trọng là ta bán hết hàng, thị trường nào cũng được... miễn là bán hết hàng và hiệu quả tốt.”

Các nhà máy của Hòa Phát, theo ông Thắng, gần như chạy hết công suất trong quý đầu năm nay. Đà phục hồi sản lượng bán hàng của Hòa Phát được hỗ trợ phần nào bởi những dự án đầu tư hạ tầng lớn, như sân bay Long Thành, Tân Sơn Nhất và các tuyến cao tốc, để phục hồi kinh tế của Việt Nam.

Không phải doanh nghiệp trong ngành nào cũng đón được cơ hội khi kinh tế phục hồi. Khi Hòa Phát đang bắt đầu trở lại, với thị phần thép xây dựng ở mức 34,7% trong năm 2023, doanh thu Pomina suy giảm gần 74,8% và lỗ ròng tiệm cận con số ngàn tỉ đồng. Cổ phiếu doanh nghiệp này, theo sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM, bị hủy niêm yết trong tháng Năm này. Một vài doanh nghiệp ngành thép bị ảnh hưởng xấu khi nền kinh tế chậm phục hồi, đặc biệt là nợ xấu từ lĩnh vực bất động sản. Cũng bị sụt giảm hơn một nửa sản lượng tiêu thụ thép dài, hãng thương mại và gia công thép SMC còn phải trích lập nợ khó đòi hàng trăm tỉ đồng, trong đó có khoản nợ từ các đơn vị liên quan tập đoàn Đầu tư Địa ốc Nova. Đầu năm 2024, khó khăn tài chính khiến lãnh đạo SMC quyết định bán đi các khoản đầu tư và cả tòa nhà trụ sở, cùng với đó là huy động thêm vốn cổ phần từ đối tác riêng lẻ.

Giữa bối cảnh thị trường chớm hồi phục, tương lai nằm trong tay số ít nhà sản xuất có tiềm lực tài chính, đang chuẩn bị triển khai dự án đầu tư mở rộng. Thép Nam Kim, một trong ba nhà sản xuất tôn hàng đầu quốc gia, đang lên kế hoạch huy động gần 1.580 ngàn tỉ đồng từ cổ đông để triển khai đầu tư nhà máy thép tấm lợp tại Phú Mỹ, Bà Rịa - Vũng Tàu, tập trung vào sản phẩm tôn mạ cao cấp. Dự án có tổng công suất gần một triệu tấn/năm, với tổng mức đầu tư 4.500 tỉ đồng, dự kiến được khởi công từ quý II.2024. Đây là lần mở rộng quy mô lớn đầu tiên của hãng này kể từ sau giai đoạn tái cấu trúc 2018-2020.

Hòa Phát vẫn đang trong giai đoạn phát triển dự án Dung Quất 2, dự kiến cho ra lò sản phẩm đầu tiên trong năm 2025, với tiêu chuẩn đáp ứng được yêu cầu của ngành sản xuất xe hơi, đóng tàu và quân sự. “Chúng tôi sẽ tăng cường sản xuất những mặt hàng yêu cầu công nghệ cao, đầu tư lớn và khó," chủ tịch Hòa Phát, ông Trần Đình Long khẳng định tại đại hội cổ đông hồi tháng Tư năm nay. Trong lúc chờ ngành thép phục hồi hoàn toàn, khả năng tiêu thụ sản phẩm là mối lo của cổ đông và lãnh đạo doanh nghiệp. Nhiều cổ đông Hòa Phát bày tỏ lo lắng về năng lực tiêu thụ mỗi năm thêm hàng triệu tấn thép kể từ 2025. “Vấn đề lớn nhất khi Dung Quất 2 hoạt động chính là bán hàng,” tổng giám đốc Hòa Phát thẳng thắn chia sẻ. “Năm nay, bộ phận xuất khẩu tập trung đi rất nhiều thị trường, kể cả thị trường ta chưa bán bao giờ.”

Lo cạnh tranh phát triển thị trường mới, Hòa Phát còn phải lo cạnh tranh với nguồn thép nhập khẩu từ Trung Quốc, nơi chiếm quá nửa sản lượng thép trên thế giới. Do thị trường bất động sản Trung Quốc đang bất ổn khi kinh tế phục hồi với tốc độ chậm hơn mong đợi, một số doanh nghiệp bất động sản lớn có nguy cơ phá sản, ảnh hưởng tiêu cực đến ngành thép quốc gia. Nhu cầu nội địa ảm đạm, do lĩnh vực địa ốc vẫn chưa thể gượng dậy, các nhà máy thép của Trung Quốc tìm đầu ra ở thị trường toàn cầu. Trong quý I năm nay, xuất khẩu thép các loại của nước láng giềng đạt 25,8 triệu tấn, tăng đến 30,7% so với cùng kỳ năm trước, theo thông tin do hãng nghiên cứu BigMint tổng hợp từ tổng cục Hải quan Trung Quốc. Riêng tháng 3.2024, lượng xuất khẩu thép của Trung Quốc đạt gần 9,9 triệu tấn, mức cao nhất trong vòng bảy năm qua.

Ông Long dẫn số liệu hải quan cho thấy lượng thép cán nóng nhập khẩu từ Trung Quốc vào Việt Nam trong quý đầu năm là 2,3 triệu tấn, nhiều hơn tổng lượng sản xuất hai triệu tấn của cả Hòa Phát và Formosa. Lượng thép Trung Quốc tràn ra thị trường có nguy cơ làm nảy sinh xung đột về thương mại. Cuối tháng Ba, Hòa Phát và Formosa cũng nộp đơn đề nghị khởi xướng điều tra chống bán phá giá mặt hàng thép cán nóng nhập khẩu từ Trung Quốc và Ấn Độ. Dù vậy, sự việc vấp phải phản đối từ nhóm công ty tôn mạ Việt Nam, vốn là những nhà nhập khẩu chủng loại thép này.

Dư thừa công suất vẫn là chướng ngại mà ngành thép còn phải đối mặt trong trung dài hạn, còn trước mắt, theo hiệp hội Thép thế giới, các cuộc chiến ở Ukraine, xung đột ở dải Gaza, áp lực lạm phát dai dẳng hơn dự tính và mức nợ công cao tại các nền kinh tế lớn là những rủi ro đáng kể, có khả năng làm chậm đà phục hồi đang diễn ra hay thậm chí có thể làm trật bánh xe leo dốc của kinh tế thế giới.

Các mối lo như vậy không làm thay đổi mục tiêu của vị chủ tịch 63 tuổi của Hòa Phát: Lọt vào nhóm 50 công ty sản xuất thép lớn nhất thế giới và sản xuất sản phẩm có công nghệ cao. “Chúng ta sẽ không dừng lại,” ông nói. “Với ngành thép, nếu với sản lượng quy mô nhỏ và sản phẩm lạc hậu thì sớm muộn cũng sẽ bị đè bẹp. Nên chúng ta phải tiếp tục vươn lên.”