Xuất khẩu sắn của Việt Nam đang tăng trở lại nhưng vẫn phụ thuộc nặng vào thị trường Trung Quốc. Dù lượng hàng xuất đạt mức cao kỷ lục, giá liên tục giảm, cho thấy chuỗi giá trị ngành sắn vẫn mắc kẹt ở tầng thấp. Để thoát khỏi vòng xoáy này, Việt Nam cần xây dựng mô hình sản xuất bền vững – xanh – tuần hoàn, với bốn yếu tố then chốt: Thời vụ, kỹ thuật, dinh dưỡng đất và nguồn nước.

Năm 2024, Việt Nam xuất khẩu khoảng 2,62 triệu tấn sắn và sản phẩm từ sắn, đạt 1,15 tỉ USD, giảm 11% so với năm 2023. Trung Quốc chiếm hơn 92% sản lượng và hơn 91% giá trị xuất khẩu. Giá xuất bình quân chỉ còn 435 USD mỗi tấn, giảm nhẹ so với năm trước.

Sang năm 2025, lượng xuất khẩu tăng gần 60% trong năm tháng đầu năm, nhưng giá vào khoảng 307 USD mỗi tấn, thấp nhất trong nhiều năm. Việt Nam hiện đứng thứ hai thế giới về xuất khẩu tinh bột sắn, song chủ yếu bán thô, ít chế biến sâu. Xuất khẩu sang các thị trường mới như Hàn Quốc, Philippines hay châu Âu vẫn chưa được mở rộng đáng kể.

Tại hội thảo “Giải pháp nâng cao hiệu quả chuỗi giá trị sản xuất sắn bền vững” ngày 4.11 ở Thanh Hóa, tiến sĩ Đinh Công Chính, phó trưởng phòng Cây lương thực thuộc cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, nêu bốn yếu tố cốt lõi để nâng chuỗi giá trị: Trồng đúng thời vụ, tuân thủ kỹ thuật, đầu tư dinh dưỡng đất – thâm canh, và đảm bảo nước tưới hợp lý.

Ông Chính cho rằng các địa phương phải gắn sản xuất với chế biến và tiêu thụ thông qua liên kết “bốn nhà”, gồm nhà quản lý, nhà khoa học, doanh nghiệp và nông dân. Theo đề án phát triển ngành sắn đến năm 2030, bộ Nông nghiệp và Môi trường đặt mục tiêu ổn định diện tích từ 480.000 đến 510.000 héc ta, sản lượng 12 triệu tấn, 85% phục vụ chế biến sâu, giá trị xuất khẩu đạt 1,8 đến 2 tỉ USD, hướng tới 2,5 tỉ USD vào năm 2050.

Phát triển bền vững đòi hỏi ngành sắn phải “xanh” hơn. Một nghiên cứu tại Việt Nam cho thấy nếu năng suất đạt 11,7 tấn mỗi héc ta, phát thải CO₂ vòng đời của ethanol từ sắn là 77,7 g CO₂ eq/MJ, thấp hơn 17% so với xăng. Xe chạy E5 phát thải 233 g CO₂/km, ít hơn so với xăng thường (241 g/km).

Tuy nhiên, phần lớn bã sắn, vỏ sắn vẫn bị bỏ phí. Các nhà máy tinh bột chưa tận dụng để sản xuất khí sinh học hoặc phân hữu cơ, khiến chuỗi giá trị vừa phát thải cao vừa mất cơ hội thu lợi từ phụ phẩm.

Năm 2025, Việt Nam và Nhật Bản dự kiến khởi động mô hình sắn tuần hoàn đầu tiên, ứng dụng cảm biến, dữ liệu vệ tinh và drone để theo dõi sức khỏe đất, độ ẩm, dinh dưỡng và phát thải. Các giống sắn mới có khả năng tích lũy carbon, mở đường cho việc chứng nhận tín chỉ carbon trong nông nghiệp.

Mục tiêu đến năm 2035, ngành nông nghiệp phải giảm ít nhất 15% phát thải khí nhà kính so với năm 2020, trong đó sắn là một trong những cây trồng được ưu tiên chuyển đổi công nghệ.

Để đạt mục tiêu này, ngành sắn cần chuẩn hóa truy xuất nguồn gốc, đầu tư xử lý chất thải, thu hồi năng lượng và mở rộng tín dụng xanh cho nhà máy chế biến. Việc đa dạng hóa thị trường ngoài Trung Quốc cũng là điều kiện sống còn để chuỗi giá trị cân bằng và bền vững hơn.

Nếu mô hình tuần hoàn được nhân rộng, sắn có thể trở thành ngành hàng nông nghiệp carbon thấp tiên phong, giúp nông dân tăng thu nhập và nâng vị thế Việt Nam trên bản đồ xuất khẩu nông sản xanh.

Từ năm 2025 đến 2030, khi sản xuất xanh được chuẩn hóa và liên kết “bốn nhà” đi vào thực chất, biên lợi nhuận ngành sắn có thể tăng thêm 15 đến 20%. Sự bùng nổ nhu cầu ethanol sinh học và vật liệu sinh học toàn cầu đang mở ra cơ hội để Việt Nam thoát khỏi mô hình xuất thô, tiến vào chuỗi giá trị xanh.