Năm 1969, tập đoàn Phillips Petroleum suýt từ bỏ việc thăm dò tại thềm lục địa Na Uy, nhưng quyết định khoan một giếng dầu cuối cùng đã thay đổi mọi thứ. Phát hiện đó biến Na Uy trở thành một trong những quốc gia giàu có nhất thế giới. Quỹ tài sản quốc gia, được thành lập để đầu tư số tiền kiếm được từ dầu, hiện quản lý khoảng 2.000 tỉ USD, tương đương khoảng 340.000 USD cho mỗi người dân Na Uy.

Trong nhiều năm, doanh thu từ dầu mỏ và lợi tức đầu tư của quỹ này đã giúp Na Uy duy trì tỉ lệ thất nghiệp thấp, nợ công thấp và hệ thống an sinh xã hội rộng khắp, đảm bảo mức sống cao cho người dân.

Tuy nhiên, gần đây các dấu hiệu bất ổn đã bắt đầu xuất hiện. Người dân Na Uy xin nghỉ ốm nhiều hơn đáng kể so với một thập kỷ trước, làm tăng chi phí cho hệ thống y tế. Điểm kiểm tra của học sinh cũng giảm mạnh hơn so với các nước Bắc Âu khác. Nhiều người chỉ trích chính phủ đã chi tiền xây dựng các đường hầm và cầu cạn mà không mang lại hiệu quả thực tế.

Giữa những lo ngại rằng đất nước đang trở nên trì trệ, kém hiệu quả và thiếu sức khỏe, ngày càng nhiều người dân bắt đầu tự hỏi: Một quốc gia có thể giàu đến mức mất động lực phát triển hay không?

“Na Uy lẽ ra phải là một miền đất hứa hội tụ cả cơ hội và nhân tài. Nhưng thực tế lại ngược lại,” Martin Bech Holte, tác giả cuốn sách “The Country That Became Too Rich”, nói. “Nơi này không còn hoài bão, và nguyên nhân chính là do quỹ dầu mỏ.”

Bech Holte, một nhà kinh tế học và cựu giám đốc văn phòng McKinsey tại Oslo, đã chạm vào nỗi bức xúc âm ỉ trong xã hội. Cuốn sách của ông, phát hành hồi tháng 1, đã bán được hơn 56.000 bản tại quốc gia chỉ có 5,6 triệu dân này. Trong khi đó, tác phẩm hư cấu bán chạy nhất năm ngoái ở Na Uy cũng chỉ đạt khoảng 80.000 bản. Nội dung cuốn sách được tranh luận sôi nổi và Bech Holte hiện trở thành diễn giả được săn đón tại các trường kinh doanh, hội thảo và các buổi gặp gỡ riêng. Tháng 8 tới, ông sẽ cùng ba nhà kinh tế khác chất vấn bộ trưởng Tài chính Jens Stoltenberg trong sự kiện chính trị thường niên tổ chức tại ngôi làng ven biển Arendal.

Chi tiêu lãng phí

Trong cuốn sách, Bech Holte chỉ ra nhiều ví dụ cho thấy tình trạng chi tiêu công lãng phí và chính sách khuyến khích sai lệch của Na Uy. Một dự án tàu điện ngầm kết nối bán đảo ven Oslo đội vốn gấp sáu lần ngân sách ban đầu. Chính phủ dành ưu đãi thuế cho các dự án điện gió ngoài khơi và mỏ dầu vốn không có đủ khả năng sinh lời. Nhiều hộ gia đình vay nợ ồ ạt vì biết rằng nhà nước sẽ chi trả lương hưu. Hiện tỉ lệ nợ trên thu nhập của người dân Na Uy lên đến 220%, mức cao nhất trong khối OECD.

Cuốn sách vấp phải nhiều chỉ trích. Oystein Olsen, cựu thống đốc ngân hàng trung ương Na Uy, cho rằng Bech Holte đưa ra nhiều dữ liệu sai lệch, đặc biệt là việc phóng đại mức độ suy giảm năng suất. Các nhà nghiên cứu tại cơ quan Thống kê Na Uy cho rằng cuốn sách bóp méo nghiêm trọng lịch sử kinh tế và nhấn mạnh rằng Na Uy là một quốc gia nhỏ, chịu nhiều ảnh hưởng từ các yếu tố bên ngoài. Tuy vậy, một số người như nhà kinh tế Espen Henriksen lại nhận xét rằng dù Bech Holte có thể nhầm lẫn một vài con số, ông đã nêu đúng cảm giác chung của người dân. Trong bài xã luận đầu năm nay, Henriksen viết rằng một tiêu đề phản ánh đúng tinh thần cuốn sách hơn có thể là: “The Country That Should Have Been Even Richer”.

Tuy nhiên, vẫn có nhiều dữ liệu ủng hộ mối lo ngại của Bech Holte.

Na Uy chi tiêu cho hệ thống giáo dục nhiều hơn bất kỳ quốc gia OECD nào, trừ Luxembourg. Chi phí hàng năm cho mỗi học sinh từ tiểu học đến đại học khoảng 20.000 USD, cao hơn nhiều so với mức trung bình khoảng 14.000 USD của OECD. Dù vậy, kết quả kiểm tra chuẩn quốc tế của học sinh nước này lại đang đi xuống. Từ năm 2015, điểm của học sinh 15 tuổi Na Uy trong chương trình đánh giá quốc tế PISA giảm ở cả ba môn Toán, Khoa học và Đọc hiểu, hiện đã xếp dưới mức trung bình của OECD. Tháng 12 năm ngoái, lãnh đạo đảng Bảo thủ đối lập Erna Solberg cảnh báo rằng Na Uy đang “bên bờ vực của một thảm họa về khoa học tự nhiên” có thể đe dọa đến tương lai kinh tế của đất nước.

Nhiều chuyên gia nêu ra các nguyên nhân khác nhau, như sự trì trệ trong bộ máy giáo dục, tỉ lệ học sinh nhập cư tăng, vấn đề sức khỏe tâm thần lan rộng và khoảng cách kỹ năng ngày càng lớn do bất bình đẳng kinh tế – xã hội.

Tăng trưởng trì trệ

Na Uy chi cho trợ cấp bệnh tật và khuyết tật gấp bốn lần mức trung bình của OECD, khoảng 8% GDP, trong khi người lao động toàn thời gian trung bình nghỉ ốm 27,5 ngày mỗi năm, mức cao nhất trong khối. Một số nhà phê bình cho rằng hệ thống phúc lợi quá hào phóng là nguyên nhân chính, khi Na Uy cho phép người lao động nghỉ ốm liên tục trong tối đa 12 tháng với mức lương được duy trì đầy đủ, thậm chí cao hơn mức lương trung bình. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) gọi đây là “hệ thống phúc lợi xã hội vừa tốn kém vừa gây méo mó thị trường làm việc.”

Việc chi tiêu cho giáo dục không hiệu quả và tình trạng nghỉ ốm quá mức là những biểu hiện rõ nhất cho một vấn đề lớn hơn đang khiến các nhà quan sát lo ngại: Tốc độ tăng năng suất thấp nhất trong số các quốc gia giàu trong suốt hai thập kỷ qua.

“Vấn đề nằm ở năng suất của toàn bộ nền kinh tế, đặc biệt là ở các lĩnh vực lẽ ra phải đóng vai trò đầu tàu như sản xuất và công nghệ cao, những lĩnh vực đang thúc đẩy tăng trưởng tại nhiều quốc gia khác,” Hansjoerg Bloechliger, trưởng nhóm phụ trách Na Uy và Iceland tại OECD, trụ sở tại Paris, cho biết.

Trong khi đó, nhiều dấu hiệu cho thấy tốc độ đổi mới công nghệ tại Na Uy đang chững lại. Tỉ lệ đầu tư vào nghiên cứu và phát triển so với GDP đã giảm kể từ sau đại dịch Covid-19. Một báo cáo mới đây của hiệp hội Đầu tư mạo hiểm và quỹ đầu tư tư nhân Na Uy (NVCA) cho thấy số vòng gọi vốn giai đoạn đầu cho các dự án khởi nghiệp năm ngoái thấp chưa từng có trong lịch sử thống kê.

Một số lãnh đạo doanh nghiệp cũng chỉ trích hệ thống thuế hiện tại vì cho rằng nó trừng phạt sự thành công. Nhiều doanh nhân giàu có đã rời khỏi vùng vịnh hẹp để chuyển đến dãy Alps ở Thụy Sĩ, nơi có thuế thấp hơn.

“Chúng ta đang chọn một mô hình không tạo cảm hứng cho hoạt động đầu tư vốn,” Pal Ringholm, giám đốc đầu tư của công ty tư vấn Formue quản lý khoảng 17 tỉ USD, nhận định. “Na Uy lẽ ra phải là nơi thu hút nhân tài toàn cầu, là nơi lĩnh vực kinh doanh và tài chính phát triển mạnh. Nhưng chúng ta lại chọn con đường ngược lại. Thật khó hiểu khi chúng ta là một trong những quốc gia giàu có nhất thế giới.”

Lời cảnh báo

Bech Holte cho rằng chi tiêu hạ tầng của chính phủ thì cao nhưng hiệu quả lại thấp. Ông dẫn ví dụ dự án thu giữ carbon trị giá 2,6 tỉ USD vẫn chưa rõ khả năng thương mại hóa, và tuyến đường sắt khởi công từ năm 2019 có thể tiêu tốn tới 300 triệu USD mỗi km và cần thêm năm năm nữa mới hoàn thành.

Hilde Bjornland, giáo sư kinh tế tại trường kinh doanh BI Na Uy, cho rằng đất nước đang rơi vào tình trạng “hội chứng Hà Lan nhẹ”, hiện tượng từng xảy ra ở Hà Lan khi phát hiện trữ lượng khí đốt tự nhiên khiến đồng nội tệ tăng giá và ngành công nghiệp trong nước suy yếu vì mất động lực cạnh tranh xuất khẩu. Dù Na Uy cho đến nay chưa rơi vào tình trạng tương tự, bà cảnh báo các khoản chi phúc lợi lớn và tốc độ tăng năng suất thấp đang dần bào mòn nền tảng thành công của quốc gia này.

Sản lượng nhiên liệu hóa thạch của Na Uy đã đạt đỉnh cách đây hai thập niên, nhưng vị thế của ngành này vừa được hồi sinh nhờ nhu cầu năng lượng tăng vọt tại châu Âu, sau khi các nước phương Tây áp đặt lệnh trừng phạt lên Nga vì xung đột ở Ukraine. Hiện nay, lĩnh vực dầu khí chiếm 21% GDP của Na Uy.

Với những quốc gia cũng giàu tài nguyên, Na Uy là hình mẫu về cách xây dựng các cơ chế quản lý tài sản quốc gia một cách hiệu quả, đồng thời là lời cảnh báo về tầm quan trọng của việc đầu tư vào các lĩnh vực khác nhằm tạo ra một nền kinh tế cân bằng hơn.

Quỹ tài sản quốc gia khổng lồ của Na Uy, được thành lập vào giữa những năm 1990, có mục tiêu phân bổ dòng tiền từ dầu khí sang nhiều ngành nghề và khu vực địa lý khác nhau, nhằm bảo vệ nền kinh tế nội địa khỏi nguy cơ lạm phát. Một cơ chế bảo đảm quan trọng là chỉ được phép sử dụng phần lợi tức dự kiến hằng năm, hiện ở mức 3% giá trị quỹ, để bù đắp thâm hụt ngân sách.

Cơ chế này vận hành khá hiệu quả cho đến khoảng năm 2012, khi giá trị danh mục đầu tư bắt đầu tăng mạnh. Hiện nay, quỹ này đã chạm ngưỡng gần 2.000 tỉ USD, cho phép giới chính trị vẫn tuân thủ quy tắc ngân sách mà vẫn bơm thêm tiền vào khu vực công. Tỉ lệ ngân sách thường niên được tài trợ từ quỹ đã tăng từ dưới 10% cách đây hai thập kỷ lên mức 20% hiện nay.

Rủi ro hiện hữu

Vấn đề cốt lõi hiện nay là tương lai dài hạn của các mỏ dầu. Cơ quan quản lý dầu khí Na Uy dự báo các nhà khai thác sẽ tiếp tục bơm dầu sau năm 2050. Tuy nhiên, việc chuyển đổi sang một giai đoạn mà nhiên liệu hóa thạch không còn giữ vai trò chủ đạo trong nền kinh tế chắc chắn sẽ rất khó khăn. Hơn 200.000 người, tương đương 10% lực lượng lao động khu vực tư nhân, đang làm việc trong các ngành liên quan đến dầu khí. Những việc làm này, cũng như nguồn thu đổ vào quỹ tài sản quốc gia, đều đối mặt với nguy cơ sụt giảm khi doanh thu dầu khí bắt đầu đi xuống.

Hiện tại, Na Uy vẫn duy trì mức sống khá cao. Nhưng những lo ngại mà Bech Holte nêu ra không phải là điều gì mới mẻ. Giới chức ngân hàng Trung ương Na Uy và nhiều nhà kinh tế khác đã cảnh báo về rủi ro này từ nhiều năm trước. Ngay từ năm 2014, nhà kinh tế Karen Helene Ulltveit-Moe đã nhận định rằng tài sản dầu khí khiến quốc gia này “trở nên thụ động hơn hẳn so với hai thập kỷ trước.”

Bech Holte cho biết, ông nhận thấy nhiều điểm tương đồng giữa Na Uy và Mỹ, khi so sánh quỹ dầu khí với “nhu cầu vô hạn” dành cho trái phiếu chính phủ Mỹ, cũng như với chính phủ các nước giàu tài nguyên tại Trung Đông. Ông viết cuốn sách như một lời cảnh tỉnh gửi đến người dân Na Uy.

“Tôi cố tình viết theo cách có thể khiến người đọc cảm thấy tức giận, dù theo hướng tích cực hay tiêu cực,” ông phát biểu tại một hội nghị hồi tháng 4. Trong sách, ông đề xuất cắt giảm thuế và chi tiêu công mạnh tay, đồng thời áp dụng các quy định nghiêm ngặt hơn về mức rút tiền từ quỹ tài sản quốc gia.

Trong lúc chờ chính sách thay đổi, cựu chuyên gia tư vấn này ví nền kinh tế Na Uy như một khoản thừa kế. “Chúng ta là những người thừa kế, được cho số tiền gấp sáu lần lương hằng năm trong tài khoản ngân hàng và vì thế có thể chọn con đường dễ dàng,” ông nói hồi tháng 4. “Chúng ta đang phung phí cơ hội lớn nhất mà một quốc gia phương Tây từng có được trong thời hiện đại.”