Vào mỗi mùa Hè, hàng triệu sinh viên Trung Quốc hoàn thành chương trình đại học trong hệ thống giáo dục đang ngày càng phát triển của nước này. Nhưng nhiều người trong số họ không tìm được việc làm phù hợp, và phải chuyển sang làm tài xế giao hàng, livestream bán hàng hoặc quay về sống với cha mẹ, nhận tiền trợ cấp và làm việc nhà — trở thành những “đứa con toàn thời gian”.

Trong khi đó, hàng chục triệu vị trí trong các ngành như sản xuất, công nghệ thông tin và y tế của nước này lại không có người làm do thiếu ứng viên đủ trình độ. “Các công việc sản xuất đơn giản thì có thể tự động hóa, nhưng Trung Quốc đang thiếu lao động tay nghề cao một cách nghiêm trọng — những người có thể lập trình hoặc vận hành máy móc,” ông Dan Wang, giám đốc khu vực Trung Quốc tại Eurasia Group, cho biết.

Trước tình hình này, Chủ tịch Tập Cận Bình và các cấp lãnh đạo Trung Quốc đều kêu gọi giới trẻ cân nhắc học nghề thay vì lấy bằng đại học. Các trường nghề đào tạo trong ba năm, trang bị kỹ năng thực hành cho kỹ thuật viên máy móc, kỹ sư robot, y tá và nhiều vị trí khác trong ngành kỹ thuật và dịch vụ.

Ông Tập Cận Bình cần một lực lượng lao động có tay nghề để đảm bảo các nhà máy vận hành ổn định. Nhưng với tỷ lệ thất nghiệp trong giới trẻ lên tới 1/6, ông cũng đang phải đối mặt với tình trạng bất mãn trong xã hội ngày càng cao.

Theo nền tảng tìm việc Zhaopin, đến tháng 4 — thời điểm hầu hết các đợt tuyển dụng tại trường kết thúc — chỉ 45% sinh viên đại học khóa 2024 nhận được lời mời làm việc. Trong khi đó, 57% sinh viên trường nghề đã có việc, nhờ các chương trình thực tập và kết nối doanh nghiệp. “Giữa hệ thống giáo dục và thị trường việc làm đang tồn tại một sự lệch pha nghiêm trọng,” ông Kelvin Lam, nhà phân tích tại Pantheon Macroeconomics, nhận định. “Sinh viên mới tốt nghiệp không muốn làm việc trong nhà máy.”

Ngay từ lớp 9, học sinh Trung Quốc đã phải thi để được phân vào hệ học thuật hoặc học nghề. Hệ học thuật tập trung ôn luyện cho kỳ thi cao khảo — kỳ thi đại học nổi tiếng khắc nghiệt kéo dài nhiều ngày. Hệ học nghề hướng đến việc đào tạo kỹ năng thực hành và thường nối tiếp bằng chương trình cao đẳng nghề. Ba năm trước, nhằm cải thiện hình ảnh của giáo dục nghề, Trung Quốc tuyên bố học sinh thuộc cả hai hệ sẽ có cơ hội ngang nhau trong học tập và việc làm. Tuy nhiên, trên thực tế, nhiều công ty vẫn yêu cầu bằng cử nhân cho các vị trí có tính cạnh tranh cao.

Hiện có khoảng 20 triệu sinh viên theo học tại 1.300 trường đại học và 17 triệu sinh viên đang học tại hơn 1.500 trường nghề. Chính phủ đặt mục tiêu mở rộng mạng lưới trường nghề và đưa hệ thống này “dẫn đầu thế giới” vào năm 2035. Học phí tại các trường công lập giữa hai hệ không chênh lệch nhiều, trung bình khoảng 6.000 nhân dân tệ (tương đương 827 USD) mỗi năm. Với các trường tư, học phí thường cao gấp đôi.

Việc thuyết phục phụ huynh cho con theo học nghề vẫn là một bài toán khó với Trung Quốc. Suốt hàng nghìn năm, việc học ở Trung Quốc luôn gắn liền với khát vọng vượt qua kỳ thi đế chế để trở làm quan. Ngày nay, học sinh muốn vào đại học vẫn dành phần lớn thời gian để ôn thi cao khảo. Những em đạt điểm cao sẽ vào các trường danh tiếng, còn những em có điểm thấp hơn thường phải chọn trường ít tên tuổi hơn hoặc trường nghề.

Chênh lệch thu nhập cũng là một rào cản lớn. Theo công ty tư vấn giáo dục Mycos, mức lương trung bình ba năm sau khi tốt nghiệp đại học năm 2023 là 10.168 nhân dân tệ mỗi tháng — cao hơn khoảng 1/3 so với sinh viên tốt nghiệp trường nghề.

“Hầu hết phụ huynh vẫn tin rằng một ngôi trường tốt là nơi bắt học sinh thức dậy từ 6 giờ sáng và học đến 11 giờ đêm,” bà Li Ruyuan, hiệu trưởng trường trung cấp nghề Lingchuang ở tỉnh Hà Bắc, chia sẻ. “Nếu tôi nói học sinh được chơi, được theo đuổi sở thích, phụ huynh sẽ cảm thấy lo lắng.”

Ông Tập từng quản lý một trường nghề ở thành phố Phúc Châu khi còn giữ chức bí thư thành ủy vào những năm 1990. Hiện nay, ông tích cực thúc đẩy giáo dục nghề để thu hút thêm học sinh theo học. Ông gọi các nghệ nhân là “nền tảng của quốc gia” và đang nỗ lực nâng cao vị thế của các trường nghề trong xã hội.

Tuy nhiên, định kiến xã hội vẫn thay đổi rất chậm. Năm 2021, chính quyền Bắc Kinh đề xuất sáp nhập một số trường đại học tư thục với trường nghề, khiến sinh viên tại nhiều tỉnh phản đối kịch liệt. Tại một trường đại học ở Nam Kinh, sinh viên lo ngại rằng việc sáp nhập này sẽ làm giảm giá trị bằng cấp của họ nên đã giữ hiệu trưởng làm con tin trong suốt 30 giờ, trước khi cảnh sát can thiệp và giải cứu.

Một số trường nghề hiện đã xây dựng được danh tiếng ngang ngửa với các đại học hàng đầu. Trường Bách khoa Thâm Quyến, nằm gần biên giới Hồng Kông, thường được gọi là “Thanh Hoa thu nhỏ” — gợi nhắc đến ngôi trường danh giá nơi nhiều lãnh đạo cấp cao của Trung Quốc, bao gồm cả ông Tập, từng theo học. Thành công của trường một phần nhờ mối quan hệ chặt chẽ với các doanh nghiệp địa phương như Huawei, cùng uy tín trong việc hỗ trợ sinh viên khởi nghiệp.

“Sinh viên ở đây tự khởi nghiệp, còn giảng viên thì theo đuổi các đề tài nghiên cứu riêng,” Zoe Chen, sinh viên tại Đại học Bách khoa Thâm Quyến, chia sẻ. “Tôi nhận ra rằng mình không cần bằng thạc sĩ để có được cuộc sống như mong muốn.”