Mỏ sắt khổng lồ của Trung Quốc ở châu Phi có thể làm đảo lộn thị trường

Tháng 4.1998, một nhóm địa chất do kỹ sư trẻ Sidiki Koné dẫn đầu khởi hành từ làng Moribadou, băng qua cao nguyên Guinea, vùng rừng rậm trải dài qua bốn quốc gia Tây Phi, sau sáu giờ đi bộ. “Vô cùng gian khổ,” ông kể. “Trước mặt là rừng, bên trái là rừng, bên phải cũng là rừng, phía sau vẫn là rừng. Tôi tự hỏi: Công việc này thật sự khả thi sao?”

Khi ấy, Koné đang khảo sát và khoan thăm dò cho Rio Tinto Group, một trong những tập đoàn khai khoáng lớn nhất thế giới. Công ty vừa xác nhận sự tồn tại của trữ lượng quặng sắt khổng lồ, nguyên liệu chính để sản xuất thép. Mỏ Simandou, nằm dưới một trong những hệ sinh thái đa dạng nhất hành tinh, được phát hiện từ thập niên 1950 khi Guinea còn là thuộc địa của Pháp. Sau đó, Simandou được xác định là một trong những mỏ quặng sắt lớn nhất thế giới.

Vị trí hẻo lánh của dãy núi giàu quặng sắt này khiến Koné e dè. Các cuộc đảo chính, bê bối tham nhũng và tranh chấp doanh nghiệp đã khiến trữ lượng quý giá của Simandou bị chôn vùi suốt gần ba thập kỷ. Nhưng tháng trước, tuyến đường sắt mới đã bắt đầu vận chuyển quặng ra cảng chuyên dụng, nơi những chuyến hàng đầu tiên dự kiến sẽ rời Tây Phi tới các lò luyện thép ở Trung Quốc trước cuối năm nay.

Quy mô của Simandou thật sự phi thường. Đây là mỏ quặng sắt chưa được khai thác lớn nhất thế giới, với trữ lượng ước tính ít nhất 3 tỉ tấn. Kế hoạch của Rio Tinto là khai thác quặng có hàm lượng sắt thuộc loại cao nhất hành tinh từ dãy núi dài 8 km này, trước khi chuyển sang khu mỏ thứ hai khi nguồn đầu tiên cạn kiệt. Với tổng vốn đầu tư 23 tỉ USD, đây là dự án khai khoáng lớn nhất trong lịch sử châu Phi, có thể giúp Guinea trở thành quốc gia xuất khẩu khoáng sản và kim loại lớn thứ hai lục địa tính theo giá trị.

Sự kiện này khiến thị trường quặng sắt toàn cầu “nín thở.” Quy mô và độ tinh khiết của Simandou có thể làm thay đổi cán cân quyền lực trong ngành, đúng lúc nhu cầu toàn cầu đang chững lại và Trung Quốc, khách hàng lớn nhất thế giới, đang tìm cách tăng kiểm soát với mặt hàng được giao dịch nhiều thứ hai thế giới sau dầu mỏ. Trong nhiều năm, nguồn cung quặng sắt toàn cầu bị chi phối bởi ba tập đoàn lớn: Rio Tinto, BHP Group và Vale của Brazil.

Từng nắm toàn bộ quyền khai thác Simandou, nay Rio chỉ còn giữ 25% cổ phần và là đại diện duy nhất của phương Tây tại đây. Phần lớn dự án hiện thuộc sở hữu của các doanh nghiệp Trung Quốc. Ngay cả cổ đông lớn nhất của Rio cũng là đối tác liên doanh tại Simandou – Tập đoàn Nhôm Trung Quốc (Chinalco).

Lượng cung dồi dào sắp tràn vào thị trường sẽ giúp Bắc Kinh có thêm quyền định giá và giảm phụ thuộc vào các tập đoàn khai khoáng nước ngoài. Điều này củng cố chuỗi cung ứng của Trung Quốc, biến điểm yếu thành lợi thế chiến lược, đồng thời củng cố vị thế vốn đã thống trị của nước này trong lĩnh vực khai thác và tinh luyện khoáng sản châu Phi như đồng, cobalt và lithium.

Ngay cả trước khi chuyến hàng đầu tiên rời Tây Phi, tâm lý thị trường với quặng sắt, nguồn thu chủ lực của ngành khai khoáng, đã chuyển sang bi quan. “Chưa bao giờ Trung Quốc nắm quyền định giá lớn như hiện nay trong thương mại quặng sắt toàn cầu,” Tom Price, trưởng bộ phận chiến lược hàng hóa tại Panmure Liberum, nhận định. “Hãy chờ xem họ sẽ điều phối cuộc chơi ra sao.”

Đây là câu chuyện về cách Simandou cuối cùng cũng trở thành hiện thực, và ý nghĩa đặc biệt của nó đối với các tập đoàn đứng đằng sau, với tương lai nền kinh tế Guinea, cùng thị trường quặng sắt toàn cầu trị giá 300 tỉ USD.

Cuộc đua giành quyền kiểm soát

Khi Bloomberg đến thăm khu mỏ thuộc liên doanh của Rio vào cuối mùa mưa tháng 9, cảnh tượng trông như một đường trượt tuyết ngoài mùa, khi các nhà thầu mở đường cho băng chuyền dài 6,6 km vận chuyển quặng từ đỉnh núi xuống.

Lấy cảm hứng từ các dự án trong sáng kiến Vành đai và Con đường của Chủ tịch Tập Cận Bình, mọi thứ, từ khu nhà ở công nhân đến thiết bị bốc dỡ hàng và tà vẹt đường sắt, đều được lắp đặt với tốc độ nhanh đến chóng mặt, dựa trên các thiết kế đã được lặp lại hàng chục lần ở nơi khác. Ở rìa mỏ, giám đốc điều hành Chris Aitchison chỉ tay về cây cầu đường sắt dài 307 mét, cao 28 mét, nối khu sản xuất với tuyến chính dài 70 km. Cây cầu được dựng chỉ trong hơn một tháng vì nó là bản sao của cầu đường sắt cao tốc Bắc Kinh – Thượng Hải.

“Trung Quốc đã xây dựng được một kho dữ liệu mẫu thiết kế mà phương Tây không có,” Aitchison nói. Ông hiện là người đứng đầu Simfer, liên doanh giữa Rio và Chinalco, phụ trách phát triển một nửa mỏ Simandou từ năm 2022. “Và đó chính là lợi thế mà chúng tôi đang tận dụng.”

Đóng băng trong sự bế tắc

Kể từ khi Sidiki Koné bắt đầu những chuyến khảo sát địa chất đầu tiên, Rio Tinto đã thay tổng giám đốc đến bảy lần. Trong suốt thập niên sau hành trình xuyên rừng ấy, giấc mơ biến Simandou thành hiện thực vẫn chỉ là một ý tưởng xa vời. Dù công tác thăm dò vẫn tiếp tục trên khu mỏ hình thành cách đây gần 3 tỉ năm, Simandou vẫn chỉ là một “dòng chú thích nhỏ” trong danh mục đầu tư khổng lồ của Rio.

Mọi thứ thay đổi vào năm 2007, khi BHP đưa ra lời đề nghị thâu tóm trị giá 78 tỉ USD với Rio. Bị dồn vào thế bị động, Rio, khi đó là công ty nhỏ hơn, đã dùng Simandou như “vũ khí chiến lược,” quảng bá trữ lượng khổng lồ của mỏ để chứng minh rằng BHP đang định giá thấp tiềm năng thật sự của mình. Rio ví Simandou như vùng Pilbara ở Tây Úc, nơi tập trung các mỏ quặng sắt lớn và giàu nhất thế giới.

“Không thể đánh giá thấp tầm quan trọng chiến lược của Simandou với Rio Tinto, xét về quy mô, chất lượng, trữ lượng và cơ hội thị trường. Nhưng ý nghĩa của nó với người dân Guinea còn lớn hơn nhiều,” tổng giám đốc Rio khi đó, Tom Albanese, phát biểu vào tháng 2.2008.

Cuối cùng, chính cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu đã “giải cứu” Rio khỏi thương vụ thâu tóm, nhưng cũng khiến tài sản của hãng tại Tây Phi lọt vào tầm ngắm của cả thế giới. Chính phủ Guinea bắt đầu đặt câu hỏi vì sao Rio lại “án binh bất động” trước một nguồn tài nguyên có thể thay đổi cục diện dễ dàng đến vậy. Quặng sắt tại Simandou có hàm lượng sắt trung bình trên 65%, thuộc nhóm chất lượng cao và giá trị nhất thế giới.

Khi sức ép gia tăng, Tổng thống Lansana Conté của Guinea đã tước quyền khai thác một nửa dự án khỏi tay Rio vào cuối năm 2008, rồi chuyển cho tỉ phú kim cương Beny Steinmetz. Vài tuần sau, Conté qua đời. Công ty BSGR của Steinmetz nhanh chóng bán 50% cổ phần tại Simandou cho Vale của Brazil với giá 2,5 tỉ USD.

Chuỗi sự kiện diễn ra chớp nhoáng khiến Simandou tiếp tục bị đình trệ thêm gần một thập kỷ. Guinea rơi vào tay hội đồng quân sự cho đến năm 2010, khi Alpha Condé đắc cử tổng thống với cam kết “làm sạch” ngành khai khoáng. Dưới sự cố vấn của tỉ phú quỹ đầu cơ George Soros và cựu Thủ tướng Anh Tony Blair, chính quyền Condé công bố một hồ sơ cáo buộc tham nhũng chi tiết, dẫn đến việc thu hồi quyền khai thác của BSGR và Vale tại Simandou vào năm 2014.

Bảy năm sau, một tòa án Thụy Sĩ kết luận Steinmetz đã hối lộ các quan chức Guinea và bác bỏ toàn bộ nỗ lực kháng cáo. Vale sau đó tuyên bố mình là “nạn nhân của vụ gian lận do BSGR dàn dựng.”

Rio khi ấy cũng rơi vào thế khó. Khi Jean-Sébastien Jacques lên làm tổng giám đốc giữa năm 2016, ông thừa hưởng một “mớ hỗn độn.” Công ty đã phải sa thải hai lãnh đạo vì khoản thanh toán 10,5 triệu USD cho một cố vấn người Pháp liên quan đến dự án và chủ động báo cáo vụ việc với cơ quan quản lý. Rio thậm chí từng cố bán lại phần vốn góp tại Simandou cho đối tác Trung Quốc Chinalco, nhưng thương vụ không thành.

Sự hậu thuẫn từ Trung Quốc

Bước ngoặt của dự án đến vào cuối năm 2019, khi một liên danh gồm các công ty Trung Quốc và Singapore được trao quyền phát triển hai khu mỏ trước đây do BSGR và Vale nắm giữ.

Winning Consortium Simandou (WCS) không phải là cái tên xa lạ tại Guinea. Trước đó, một công ty cùng tập đoàn này đã xây dựng mỏ bauxite và tuyến đường sắt nối đến cảng, tạo nên một mắt xích quan trọng trong làn sóng khai thác giúp Guinea vươn lên vị trí quốc gia xuất khẩu bauxite, nguyên liệu chính để sản xuất alumina, tiền chất của nhôm, hàng đầu thế giới.

Tại Simandou, khoảng cách và địa hình hiểm trở giữa khu mỏ và bờ biển từ lâu là trở ngại lớn nhất. Nhưng WCS không để mất thời gian và nhanh chóng triển khai kế hoạch xây dựng tuyến đường sắt dài 600 km xuyên qua vùng rừng rậm, cùng tổ hợp cảng mới có công suất xử lý tới 120 triệu tấn quặng mỗi năm.

Khi đó, Rio Tinto, tập đoàn khai khoáng lớn thứ hai thế giới và chủ sở hữu ban đầu của dự án, dường như sắp bị gạt khỏi cuộc chơi. Chi phí khổng lồ để khởi động Simandou khiến Rio chùn bước, nhất là khi công ty đang cố chứng minh với nhà đầu tư rằng họ có thể chi tiêu thận trọng sau hàng loạt thương vụ thất bại trước đó.

Tuy nhiên, chính phủ Guinea kiên quyết muốn giữ một nhà đầu tư phương Tây trong dự án trọng điểm này. Theo một nguồn tin am hiểu, Đại sứ quán Mỹ cũng đã vận động hành lang để ủng hộ quan điểm đó.

Đối với Rio, bước ngoặt đến khi Bold Baatar, cựu banker người Mông Cổ được giao phụ trách dự án Simandou, trực tiếp đến Guinea và tận mắt chứng kiến cơ sở hạ tầng mà doanh nhân gốc Trung Quốc tại Singapore, Sun Xiushun, đã xây dựng cho WCS.

“Khoảnh khắc tôi nhận ra đây là hướng đi đúng là khi tôi cùng Sun đến xem tuyến đường sắt bauxite ở phía Bắc,” Baatar kể lại. “Tôi đã thấy năng lực kỹ thuật của người Trung Quốc và cách họ biến dự án thành hiện thực.”

Tháng 7.2022, WCS và Rio chính thức ký thỏa thuận hợp tác để cùng tài trợ và xây dựng hạ tầng. Dưới thời Tổng thống Mamadi Doumbouya, người kế nhiệm Alpha Condé, Guinea nắm 15% cổ phần “miễn phí” trong công ty mẹ mới, cũng như trong hai khu mỏ. Theo Bộ trưởng kiêm Chánh văn phòng phủ Tổng thống Djiba Diakite, thỏa thuận này đòi hỏi hai bên vượt qua khác biệt lớn về mô hình kinh doanh và văn hóa doanh nghiệp. “Họ là những công ty có cách vận hành khác nhau, văn hóa khác nhau,” ông nói.

Trở ngại cuối cùng đã được gỡ bỏ.

“Sát thủ Pilbara”

Chuyến hàng đầu tiên dự kiến sẽ bắt đầu được chất lên tàu trong tháng này và rời Guinea vào cuối năm, khi một tàu hàng loại Newcastlemax chở khoảng 200.000 tấn quặng do hai liên danh cùng khai thác. Rio, hiện vẫn cần thêm một năm để hoàn thiện mỏ và cảng, đặt mục tiêu nâng sản lượng lên 60 triệu tấn mỗi năm trong vòng 30 tháng. WCS chưa công bố lộ trình cụ thể nhưng được kỳ vọng sẽ đạt mức tương tự. Tổng sản lượng này tương đương khoảng 5% nguồn cung quặng sắt toàn cầu năm 2024.

Với các đối thủ của Rio, đây là thời điểm họ phải đối mặt với nỗi lo sợ đã ám ảnh ngành công nghiệp này suốt nhiều năm qua. Simandou từ lâu được mệnh danh là “Sát thủ Pilbara” vì có thể tác động mạnh đến các mỏ quặng ở Tây Australia. Và thời điểm nó xuất hiện không thể tệ hơn: Trong hai thập niên qua, nhu cầu quặng sắt của Trung Quốc tăng gần như vô tận, giúp nuôi sống các nhà máy luyện thép sản xuất một nửa lượng thép toàn cầu.

Giờ đây, khi nhu cầu đó đã gần đạt đỉnh, Simandou giúp Trung Quốc củng cố quyền lực và phá vỡ thế độc quyền của ba “ông lớn” BHP, Vale và chính Rio Tinto.

Tập đoàn thương mại quặng sắt nhà nước China Mineral Resources Group (CMRG) chỉ trong ba năm đã trở thành người mua lớn nhất thế giới, giám sát phần lớn hoạt động nhập khẩu của các nhà sản xuất thép quốc doanh. Tháng 9 vừa qua, CMRG đã làm căng với BHP khi gửi chỉ thị cho các nhà máy thép ngừng mua quặng sắt giao dịch bằng USD Mỹ từ tập đoàn này, sau khi BHP từ chối áp dụng mức chiết khấu tương tự như các đối thủ.

Năm ngoái, China Baowu Steel, nhà sản xuất thép lớn nhất thế giới và nhiều khả năng là khách hàng lớn nhất của dự án, cũng đã trở thành cổ đông lớn nhất của WCS. Baowu và WCS đều từ chối gặp phóng viên tại thủ đô Conakry, với lý do tiến độ xây dựng đang gấp rút.

Theo dự báo nội bộ của các tập đoàn khai khoáng lớn, giá quặng sắt có thể giảm xuống 85 USD mỗi tấn trong ba năm tới, khi Simandou đạt công suất tối đa trong vòng hai năm rưỡi. Ngay cả những dự báo lạc quan nhất cũng cho rằng giá khó duy trì trên 100 USD, tức chưa bằng một nửa mức đỉnh năm 2021.

Đầu tuần này, đơn vị niêm yết của Baowu tiếp tục hạ mục tiêu sản lượng do nhu cầu thép Trung Quốc vẫn suy yếu, trong bối cảnh thị trường bất động sản lao dốc và chính quyền tăng cường kiểm soát tình trạng dư thừa công suất công nghiệp.

Cú hích kinh tế

Ngay cả viễn cảnh giá quặng giảm cũng không làm giảm bớt sự hào hứng của Guinea đối với dự án. Khắp thủ đô Conakry, những tấm biển quảng bá cho “Simandou 2040”, lộ trình phát triển quốc gia do Tổng thống Mamadi Doumbouya khởi xướng, xuất hiện trên cầu và pano dọc các tuyến phố. Chính phủ đã thuê KPMG và Rothschild & Co tư vấn cách đầu tư nguồn thu từ quặng sắt, đồng thời chuẩn bị hồ sơ để giành xếp hạng tín nhiệm quốc gia đầu tiên cho một trong những nước nghèo nhất thế giới.

Nếu, như giới quan sát dự đoán, Doumbouya ra tranh cử trong cuộc bầu cử tổng thống đầu tiên kể từ khi ông lật đổ Alpha Condé, ông sẽ lấy thành tựu hồi sinh Simandou làm trọng tâm chiến dịch. Trước đó, ông từng hứa không ra tranh cử, nhưng gần đây chính quyền quân sự đã đình chỉ hoạt động của hai đảng đối lập lớn trong chiến dịch siết chặt xã hội dân sự.

“Chúng tôi sẽ dùng dự án này làm chất xúc tác,” ông Diakite, người đứng đầu Ủy ban Chiến lược Simandou của chính phủ, nói. “Mục tiêu của chúng tôi không phải là lấy tiền rồi tiêu xài, mà là dùng phần lớn nguồn thu đó để phát triển các lĩnh vực khác ngoài khai khoáng.”

Tham vọng của Guinea là khiến quặng sắt trở thành “dầu mỏ” của quốc gia, giống như cách nhiên liệu hóa thạch đã giúp Saudi Arabia và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất chuyển mình, đồng thời tránh “lời nguyền tài nguyên” từng kìm hãm nhiều quốc gia châu Phi khác. Theo Diakite, cả liên doanh của Rio và WCS đều phải hoàn thành nghiên cứu xây dựng nhà máy thép tại Guinea trong vòng hai năm sau khi mỏ đi vào hoạt động.

Tác động của dự án với nền kinh tế Guinea có thể rất lớn, sau nhiều thập kỷ bất ổn chính trị, đảo chính, dịch Ebola và nghèo đói kéo dài. Phần lớn công nhân địa phương tại Simandou hiện vẫn mù chữ. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) ước tính các mỏ này sẽ giúp GDP của Guinea tăng hơn 25% vào đầu thập kỷ tới.

Tuy nhiên, cái giá phải trả cũng không nhỏ. Dự án đang xâm lấn một trong những hệ sinh thái đa dạng sinh học nhất hành tinh, nơi còn lại quần thể lớn nhất của loài tinh tinh Tây Phi đang bên bờ tuyệt chủng. Dự án ảnh hưởng đến ít nhất 450 ngôi làng, trong khi quá trình khai thác tạo ra dòng chảy chứa kim loại nặng và axit. Một số công nhân cũng đã thiệt mạng trong quá trình xây dựng mỏ, cảng và tuyến đường sắt.

Cặp đầu máy khổng lồ, hơn 140 chiếc do Wabtec Corp. (Mỹ) cung cấp, sẽ kéo 100 toa chở khoảng 8.000 tấn quặng, vượt qua hơn 300 cây cầu trong hành trình 30 giờ đến cảng. Tại đây, quặng sẽ được trung chuyển bằng tàu nhỏ ra những tàu chở hàng cỡ lớn neo ngoài khơi, mất khoảng 48 giờ để bốc xếp. Khi mỏ đạt công suất tối đa vào năm 2028, mỗi ngày sẽ có một con tàu đầy quặng rời bến.

Quy mô công nghiệp khổng lồ kéo dài từ khu mỏ đến cảng ngày nay khác xa với căn lều hai người mà Sidiki Koné bắt đầu cách đây gần 30 năm. Ngay cả Bold Baatar, hiện là giám đốc thương mại của Rio Tinto, cũng không giấu được sự kinh ngạc.

“Tôi nghĩ không nhiều lãnh đạo ngành khai khoáng từng chứng kiến dự án nào như thế này trong đời,” ông nói. “Đây là dự án khai khoáng lớn nhất thế giới.”

— Với sự hỗ trợ của Ougna Camara, Katharine Gemmell, và Winnie Zhu