Giữa cánh đồng cà phê bạt ngàn rộng cả trăm héc ta ở thôn Tân Lập, xã Trang, huyện Đăk Đoa, tỉnh Gia Lai, trên triền đồi thoai thoải, ngôi nhà bốn phòng ngủ màu vàng nổi bật lên hẳn. Bên dưới mái hiên bằng tôn, rất nhiều bàn ghế đặt quanh chiếc lò sưởi. Ông Nguyễn Hữu Long, chủ nhân căn nhà, cần nhiều bàn ghế đến vậy để tiếp đón bạn bè ở nhiều nơi trên thế giới, Nhật Bản, Hàn Quốc, Mỹ đến tìm hiểu về cà phê. 

Ông Long là người sáng lập Shin Cà Phê -  một trong những thương hiệu cà phê chất lượng cao của Việt Nam nổi tiếng gần đây. Năm 2017, thương hiệu cà phê do ông sáng lập được công ty cổ phần Thương mại Dịch vụ Cổng Vàng (Golden Gate) sang tay cho tập đoàn PAN. Sản phẩm mang thương hiệu này nằm trong giỏ quà Chính phủ Việt Nam tặng cho lãnh đạo các quốc gia tham dự hội nghị cấp cao ASEAN năm 2020.

Khi sự nghiệp đang trên đà thăng tiến, thương hiệu cà phê Shin có nhiều cơ hội được biết đến, người đàn ông tứ tuần từ bỏ chức vụ lãnh đạo, rời phố thị đến nơi “đồng không mông quạnh.” Ngày ngày, ông mang ủng, khoác lên mình những chiếc áo nhuốm màu bùn đất, chạm vào từng cái cây, tay đượm mùi cà phê. Cần mẫn, ông tìm ra bí quyết xây dựng vùng nguyên liệu cà phê chất lượng cao rộng 60 héc ta, với giá bán mỗi ký gấp ba lần loại thường. Mô hình cà phê đặc sản này đang được ông nhân rộng cho nhiều nông dân khác. “Tôi muốn người nông dân có thể giàu lên từ chính mảnh đất của mình,” ông Long nói. 

Có gì trong nông trại cà phê của “anh Shin” - biệt danh cộng đồng cà phê thường gọi ông? Nếu đang mường tượng về nông trại cà phê hoành tráng và gọn ghẽ, thì bạn đã lầm. Vườn cà phê của ông Long, cỏ mọc um tùm, đầy côn trùng. Ông thậm chí còn không làm cỏ trên vườn cà phê của mình. Đi giữa các vườn cây, chân bạn dễ dẫm phải xuyến chi, một loài thực vật tốt cho vườn cà phê và là loại rau tốt cho sức khỏe. Ông Long cũng chẳng tỉa cảnh, cắt chồi cà phê trong khi người dân thường vặt sạch để dinh dưỡng đi thẳng vào hạt.

Nhưng sự thất vọng sẽ chẳng lâu nếu bạn biết rằng, đó là cách ông Long cố tình tái tạo lại tổng kho dinh dưỡng để cà phê phát triển một cách bền vững, đi ngược lại chu trình khai thác nhanh, thu hoạch nhanh làm xói mòn đất. 

“Không làm chồi, không làm cỏ, người ta nói là lười,” anh Dũng, kỹ sư nông nghiệp công ty TNHH Hoá dược Hoàng An (Harphachem) nói. “Họ không hiểu rằng: Cà phê muốn có nhiều trái phải để chồi lại.” Hapharchem là công ty cung cấp giải pháp canh tác sinh học trong lĩnh vực nông nghiệp, “mắt xích cuối cùng” khép lại công nghệ canh tác nông nghiệp sinh học đang ứng dụng trên các cánh đồng của ông Long.

Ngành trồng trọt có một lằn ranh phân chia, theo ông Hoàng Trung Hà, tổng giám đốc Harphachem. Một bên là nông nghiệp truyền thống, với trọng tâm là nguyên lý gradient nồng độ. Hiểu đơn giản, nông nghiệp truyền thống tạo ra sự phá hủy sinh vật để dinh dưỡng đi thẳng vào mục tiêu mình muốn, không quan tâm đến các đối tượng khác. Phương pháp đối lập là đặt vi sinh vật ở trung tâm, coi đây là sinh khối gốc, còn thực vật chỉ là sinh khối phái sinh. Nguyên lý ở đây, điều khiển sinh khối vi sinh vật, qua đó sẽ đạt được sinh khối bên trên là thực vật.

Phương pháp của Harphachem mà ông Long đang ứng dụng tạo nên tổng kho dinh dưỡng, như trong các khu rừng già với cách trao đổi chất trong tự nhiên, để cây tự hấp thụ dinh dưỡng thay vì ép buộc. Và để thực hiện, Harphachem ứng dụng công nghệ sinh học vào trồng trọt, dùng phân bón vi sinh kết hợp kiểu canh tác mới, tuần hoàn và tổng hợp. “Nhờ tổng kho dinh dưỡng, các cánh đồng sẽ được nuôi dưỡng và đạt được hiệu quả năng suất cao hơn rất nhiều,” ông Hà giải thích. 

Toàn bộ diện tích cà phê của ông Long hiện đang ứng dụng công nghệ canh tác sinh học theo kiểu “tổng kho dinh dưỡng” này. Trước mắt, khoảng 30 héc ta, ước tính cho sản lượng 6 – 8 tấn nhân mùa vụ này, cao hơn rất nhiều so với sản lượng trung bình 2,95 tấn nhân/héc ta của cà phê Việt Nam mùa vụ 2021 – 2022, theo báo cáo của bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ (USDA). 

Về chất lượng, ông Long cho biết, cà phê do ông trồng đạt tiêu chuẩn hữu cơ của bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ (USDA), tiêu chuẩn hữu cơ Nhật Bản (JAS) và chứng nhận hữu cơ châu Âu (Organic EU). Nhờ vậy, việc xuất khẩu sang các thị trường khó tính như Mỹ, Nhật hay châu Âu gặp thuận lợi. “Cà phê robusta chất lượng cao (còn gọi là fine robusta) phải là tương lai của cà phê Việt Nam,” người đàn ông có gần 30 năm kinh nghiệm trong ngành cà phê nói. “Một ký cà phê đặc sản hiện có giá trị bằng ba ký cà phê thương mại.”

“Hạt cà phê chưa rang cũng giống như cục thịt bò. Cục thịt càng tươi ngon thì nấu kiểu gì cũng ngon”

Chênh lệch giá như vậy song không phải ai cũng xây dựng được cách thức sản xuất cà phê đặc sản và quan trọng hơn, sản lượng cao. Việt Nam dù được biết đến là quốc gia xếp thứ hai thế giới về sản lượng cà phê (sau Brazil), nhất là cà phê robusta, với gần 97%, đứng số một thế giới trong mùa vụ 2021 – 2022, theo bộ Nông nghiệp Mỹ (USDA), nhưng chất lượng lại không đi kèm. Cà phê Việt Nam chỉ được xem là nguồn cafein, thường được dùng là nguyên liệu cho các sản phẩm uống liền. Ngoài ra, nếu giải quyết được vấn đề cà phê đặc sản giá trị cao, làm sao nhân rộng vùng trồng và giữ được chất lượng lại là vấn đề. 

Ý tưởng quy hoạch vùng nguyên liệu cà phê nhen nhóm trong đầu ông Long từ năm 2015. Ông tiết lộ: “Tôi mua hết các tên miền ‘vietnamfinerobusta’ để chuẩn bị cho kế hoạch tương lai”. Ông Long được xem là hạt nhân hình thành nên “làn sóng cà phê thứ ba” của Việt Nam – giải quyết vấn đề cà phê chất lượng cao, bắt đầu khoảng từ năm 2015 và trở nên sôi động hơn trong hai năm trở lại đây. Làn sóng thứ nhất tập trung vào sản lượng cà phê, giai đoạn này gắn liền với sự ra đời của cà phê hòa tan. Làn sóng thứ hai, nâng cao trải nghiệm cà phê.

Lần đầu đến thăm xã Trang, ông Long đề nghị người dân làm cà phê theo yêu cầu của ông, với tiêu chuẩn riêng và thu mua giá cao hơn thị trường. Nhưng ai cũng lắc đầu. Cuối cùng, ông quyết định tự mua và thuê đất, tự trồng cà phê theo quy cách riêng. Quy hoạch vùng nguyên liệu được ông Long xem là yếu tố tiên quyết cần làm trước khi nghĩ đến chuyện bán cà phê chất lượng cao cho thế giới. 

Cuộc gặp với ông Hoàng Trung Hà, tổng giám đốc Harphachem, người am hiểu công nghệ canh tác nông nghiệp sinh học Đức và Nhật Bản đầu năm 2022 thúc đẩy ông Long sớm hiện thực hóa bài toán cà phê đặc sản đầu năm 2022. Nửa năm sau, ông Long từ nhiệm vị trí tổng giám đốc Shin Cà Phê, bỏ phố lên Gia Lai tìm lời giải cho bài toán vùng nguyên liệu cho Shin. Theo ông Hà, ông Long là người nông dân lý tưởng, có kiến thức và nguồn lực giúp phát huy tối đa hiệu quả của công nghệ canh tác kiểu mới.

Hàng ngày, ông Long dậy sớm, cưỡi trên chiếc xe máy cà tàng đã mất yếm, len sâu vào thăm các rẫy cà phê. Chiều về, ông đá bóng với trẻ con gần nhà. Thời gian rỗi, ông biên soạn bộ tài liệu cà phê “from seed to cup”, từ hạt giống đến ly cà phê, chú trọng thay đổi trong canh tác nông nghiệp để hướng dẫn bà con nông dân sau này. “Tôi chỉ mong trời mưa xuống để ngồi chơi,” ông nói. 

Trông không có gì là vất vả với cách mà Long và các cộng sự ông đang làm. Nhưng để thay đổi, cần quyết tâm và sự kiên nhẫn. Có người hỏi ông Long vì sao ở thành phố nhà cửa đầy đủ, quần áo thơm tho lên phố núi chân lấm tay bùn, cổ đông đang nắm 20% cổ phần của Shin Cà Phê nói: 

 “Tôi không về đây để cày cuốc theo kiểu truyền thống”

Làm theo cách riêng giúp giá sản phẩm của Shin Cà phê cao hơn so với mặt bằng chung từ 15 – 20%, theo ông Long. Ông Long không muốn giữ thành công này cho riêng mình. Xuất thân nghèo khó, 10 tuổi phải nghỉ học, được bố mẹ gửi đi làm thuê và sớm tiếp xúc với cây cà phê, nên ông “muốn người nông dân có thể giàu lên từ chính mảnh đất của mình mà không phải do bán nó đi”. “Bất kỳ ai làm được cà phê như của tôi đều bán được giá cao,” ông Long nói.

Thách thức với sự lan toả của công nghệ canh tác kiểu mới là thay đổi thói quen cách tác của người nông dân. “Quan điểm của Harphachem là thực chiến trên ruộng vườn,” ông Hà cho biết. “Khi người nông dân thấy được hiệu quả cao, họ sẽ làm theo.” Năm 2015, ông Long từng hướng dẫn một số nông dân ở Cầu Đất, tỉnh Lâm Đồng thay đổi cách làm cà phê đặc sản, đạt chuẩn chất lượng cung cấp cho các chuỗi cà phê nội địa. 

Cần ba năm để mô hình cà phê của ông Long đạt quy mô 500 héc ta. Cũng cần thời gian để cả người trồng và người sử dụng thay đổi, từ quy trình canh tác  cho tới chấp nhận sản phẩm mới. Với ông Long, hành trình ông chọn khiến ông “rất hạnh phúc” khi “nhìn thấy tương lai của cà phê Việt Nam cách đây 7 – 8 năm.” Không chỉ nhìn, mà ông còn “tự tin vì đã có giải pháp.” “Nếu không có giải pháp có lẽ tôi không đủ thanh thản mà ngồi đây nói chuyện,” Long tâm sự với phóng viên của Bloomberg Businessweek Việt Nam trong một tối se lạnh bên bếp lửa.