Trong kỷ nguyên mà dữ liệu trở thành tài sản quý giá bậc nhất, nơi các tập đoàn công nghệ siêu quyền lực như Google, Meta, Amazon đang giữ vai trò định hình cả hành vi tiêu dùng lẫn cấu trúc nhận thức xã hội, cuốn sách Life after Google: The fall of Big data nad the rise of the Blockchain economy (Hậu Google: Sự suy tàn của Big Data và sự trỗi dậy của nền kinh tế blockchain, sau đây gọi ngắn gọn là Hậu Google) của nhà tương lai học George Gilder xuất hiện như một lời kêu gọi tỉnh thức đầy uy lực. Đây không chỉ là một tác phẩm phản biện xu hướng công nghệ chủ đạo hiện nay, mà còn là một bản hùng ca mang tính tiên tri về trật tự công nghệ sắp tới – nơi blockchain đóng vai trò hạ tầng đạo đức và cấu trúc nền tảng cho xã hội kỹ thuật số hậu tập trung hóa.

Gilder không ngần ngại gọi tên “Chủ nghĩa Google” – một trật tự kỹ thuật số nơi các nền tảng công nghệ lớn kiểm soát thông tin, hành vi và dữ liệu cá nhân bằng các thuật toán tối ưu quảng cáo. Theo ông, Google đã xây dựng nên một nền kinh tế số mà ở đó mọi thứ đều “miễn phí”, nhưng cái giá thực sự chính là sự tự do của người dùng. Dữ liệu cá nhân trở thành nguyên liệu thô để nuôi dưỡng các cỗ máy trí tuệ nhân tạo, học sâu và dự đoán hành vi – qua đó, tái định hình cách con người suy nghĩ, mua sắm, lựa chọn và thậm chí là bầu chọn.

Tác giả cho rằng mô hình kinh doanh của Google – thu thập dữ liệu quy mô lớn, xử lý thông qua AI, cung cấp dịch vụ miễn phí và kiếm tiền từ quảng cáo – đã tạo ra một hình thái “độc quyền mềm” mang tính thao túng. Trong thế giới đó, quyền lực không còn nằm trong tay chính phủ hay cá nhân, mà do các thuật toán sở hữu và vận hành bởi những tập đoàn công nghệ toàn cầu.

Gilder cảnh báo rằng niềm tin mù quáng vào dữ liệu lớn (Big Data) đã tạo ra một thế giới nơi con người bị giản lược thành những dòng số, nơi AI trở thành vị “thần học máy móc” có thể định đoán mọi thứ, và nơi quá khứ được xem như tấm gương hoàn hảo để tiên lượng tương lai. Đó là một thứ niềm tin mang sắc thái định mệnh, phản tự do, và phản dân chủ.

Đối lập với thế giới của Google, Gilder đặt trọn niềm tin vào blockchain – không chỉ như một công nghệ, mà như một triết lý xã hội. Blockchain, với ông, là nền tảng cho một “trật tự niềm tin mới” (new trust order), nơi sự xác thực không đến từ quyền lực trung tâm mà từ tính bất biến của dữ liệu và sự đồng thuận phân tán.

Điều khiến blockchain trở nên đặc biệt, theo Gilder, không nằm ở giá trị đầu cơ của Bitcoin hay Ethereum, mà ở khả năng tạo ra một mạng lưới phi tập trung nơi mỗi cá nhân là chủ thể dữ liệu, mỗi giao dịch là minh bạch và không thể bị sửa đổi. Đó là một cấu trúc niềm tin mới – chống lại sự thao túng, khôi phục quyền sở hữu cá nhân, và tạo ra giá trị dựa trên minh bạch thay vì che giấu.

Tác giả gọi blockchain là “hạ tầng đạo đức của tương lai kỹ thuật số”. Ở đó, danh tính được bảo vệ bằng mật mã, quyền sở hữu được bảo đảm bằng hợp đồng thông minh, và niềm tin không còn là đặc quyền của các tổ chức lớn. Thay vào đó, blockchain định nghĩa lại niềm tin bằng phương trình toán học và mật mã học – thứ không thể bị thỏa hiệp bởi chính trị hay tiền bạc.

Những gì Gilder viết vào thời điểm xuất bản cuốn sách (2018) đã phần nào trở thành hiện thực trong những năm gần đây. Vụ bê bối dữ liệu của Facebook - Cambridge Analytica, các phiên điều trần trước Quốc hội Mỹ về sự thao túng của thuật toán YouTube, làn sóng chỉ trích ChatGPT và các mô hình AI vì “ảo tưởng khách quan” – tất cả đều cho thấy khủng hoảng lòng tin đang hiện diện ngay tại trung tâm của kỷ nguyên số.

Các quốc gia trên thế giới đang gấp rút điều chỉnh luật lệ, từ Đạo luật Dữ liệu số của EU đến Đạo luật AI Act, cho thấy nhu cầu cấp thiết về một cấu trúc pháp lý để kiểm soát các “ông lớn công nghệ”. Tại Việt Nam, Nghị định 13/2023/NĐ-CP về bảo vệ dữ liệu cá nhân là một bước tiến đáng kể, nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức trong thực thi, nhất là khi dữ liệu xuyên biên giới chưa có khung giám sát chặt chẽ.

Trong bối cảnh đó, tư tưởng “hậu Google” của Gilder không còn là giả tưởng, mà là một yêu cầu thực tế. Blockchain, cùng với các mô hình Web3, đang mở ra khả năng tạo ra nền kinh tế số mới – nơi người dùng không chỉ là dữ liệu, mà là chủ thể tham gia tạo giá trị và nhận về phần lợi ích tương ứng.

Tuy nhiên, Gilder cũng không tránh khỏi những phản biện. Liệu blockchain có thực sự thay thế được hạ tầng dữ liệu tập trung? Những thách thức về khả năng mở rộng (scalability), tiêu hao năng lượng, và sự phân mảnh của hệ sinh thái blockchain vẫn còn là những rào cản đáng kể. Hơn nữa, không phải mọi ứng dụng của blockchain đều mang tính đạo đức – những vụ lừa đảo DeFi, NFT giả, và rửa tiền qua tiền mã hóa cho thấy rằng công nghệ không tự sinh ra đạo đức, mà đạo đức đến từ cách ta sử dụng công nghệ đó.

Nhưng chính Gilder cũng ý thức được điều này. Ông không cổ súy blockchain như một cứu tinh tuyệt đối, mà như một hệ thống mở để khám phá lại bản chất của niềm tin, minh bạch và quyền lực trong xã hội kỹ thuật số. Câu hỏi mà ông đặt ra – “Ai sở hữu dữ liệu?” – vẫn là câu hỏi trung tâm của mọi tranh luận hiện nay.

Hậu Google không phải là cuốn sách kỹ thuật thuần túy, mà là một tác phẩm mang tính triết học công nghệ sâu sắc. Gilder viết với ngôn ngữ giàu hình tượng, đan xen giữa lịch sử toán học, kinh tế học tự do và những chiêm nghiệm văn hóa – khiến người đọc không chỉ bị thuyết phục bởi lập luận, mà còn được dẫn dắt qua hành trình trí tuệ về giá trị, đạo đức và sự tự do trong kỷ nguyên số.

Trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh chuyển đổi số, xây dựng chính phủ điện tử và phát triển kinh tế số, cuốn sách này mang lại nhiều gợi mở đáng suy ngẫm. Không chỉ về công nghệ, mà về cách chúng ta nhìn nhận vai trò của cá nhân, doanh nghiệp và nhà nước trong việc định hình một xã hội kỹ thuật số văn minh, công bằng và minh bạch.

George Gilder từng nói: “Công nghệ không quyết định tương lai. Chính con người mới làm điều đó – bằng cách chọn cách chúng ta sử dụng công nghệ.” Có lẽ đó là thông điệp rõ ràng nhất của Hậu Google – một lời hiệu triệu dành cho tất cả những ai đang sống, làm việc và ra quyết định trong kỷ nguyên dữ liệu.