Lần nào cục Dự trữ liên bang Mỹ (Fed) nâng lãi suất, như những gì đang diễn ra, nguy cơ suy thoái kinh tế luôn chực chờ xuất hiện. Và suy thoái thường xảy ra đột ngột sau một cú sốc không ngờ, gây tổn hại lòng tin trong một thời kỳ vốn đã đầy rủi ro.

“Fed thì đang tìm cách giảm nhịp nhằm đối phó với lạm phát, các điều kiện tài chính thắt chặt, và rồi đổ vỡ sẽ xảy ra khi xuất hiện một cú sốc," Peter Hooper, giám đốc toàn cầu về nghiên cứu kinh tế của Deutsche Bank AG bình luận.

Đôi khi tác động đến từ bên ngoài, như năm 1990, khi giá dầu tăng vọt vì Iraq xâm chiếm Kuwait, khiến hy vọng hạ cánh mềm (soft-landing) của chủ tịch Fed khi đó là Alan Greenspan tan thành mây khói.

Lãi suất cao thường làm lộ ra những điểm yếu được che đậy, nhất là sau một giai đoạn tiền rẻ, hoặc giai đoạn mà những quy định đối với lĩnh vực tài chính được dỡ bỏ hàng loạt. 

Những lĩnh vực sử dụng "đòn bẩy" quá nhiều, những quỹ đầu tư bỏ hết trứng vào một giỏ, hoặc những ngân hàng nhiều rủi ro lộ diện như những kẻ "tắm truồng ở biển khi thủy triều rút xuống" giống một câu ngạn ngữ.

Đầu những năm 1980, chủ tịch Fed khi đó là Paul Volcker mở màn cuộc chiến chống lạm phát (mà tính chất của nó giờ đây trở thành huyền thoại). Cuộc chiến đó dẫn tới sự sụp đổ của Continental Illinois National Bank & Trust Co., lúc bấy giờ là ngân hàng thương mại lớn thứ bảy ở Mỹ.

Còn hai ví dụ nữa trong đó việc Fed tăng lãi suất cấp tập làm lộ ra những điểm yếu của nền kinh tế, rồi biến thành suy thoái diện rộng: Bong bóng "dot-com" vỡ tung vào năm 2001 dẫn tới suy thoái; rồi bảy năm sau, lĩnh vực bất động sản, vốn vay mượn rất nhiều, đã làm sụp đổ các ngân hàng Bear Stearns và Lehman Brothers.

Trong cả hai trường hợp nêu trên, những biến cố dồn dập khiến người ta lo lắng về tăng trưởng chậm chạp, để rồi biến thành nỗi sợ về những gì sắp xảy xảy ra sau đó.

Giới đầu tư và chủ ngân hàng trong cả nền kinh tế lui về cố thủ, người tiêu dùng tiết kiệm lại, và chủ lao động bắt đầu cắt giảm nhân sự.

“Kinh tế vĩ mô của Mỹ có những điểm mong manh chưa được hiểu rõ, nhưng bộc lộ rõ ràng với người trần mắt thịt khi tăng trưởng giảm xuống mức rùa bò,” David Wilcox, giám đốc nghiên cứu kinh tế Mỹ ở Bloomberg Economics kiêm cựu giám đốc một phòng ban tại Fed nhận xét. Theo Wilcox, chỉ dấu dễ nhận biết nhất của một thị trường đột ngột bị giảm lòng tin là tỉ lệ thất nghiệp tăng mạnh.

Cụ thể, tỉ lệ thất nghiệp tăng vọt lên 10% vào tháng 10.2009 (so với chỉ 4,4% vào giữa năm 2007) vì cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu. Thậm chí đợt suy thoái tương đối nhẹ năm 2001 cũng làm tỉ lệ thất nghiệp tăng từ 3,9% lên 5,7% ngay trong năm đó, rồi tăng lên mức đỉnh 6,3% vào giữa năm 2003.

Nhiều người đang đặt câu hỏi liệu vụ sụp đổ ồn ào của ngân hàng Silicon Valley và hai ngân hàng khác có đẩy kinh tế Mỹ vào suy thoái không.

Cho tới giờ, câu trả lời của các kinh tế gia là “có lẽ không,” dù có kèm vài lời cảnh báo.

SVB, Signature Bank và Silvergate Bank, ba ngân hàng đã đóng cửa vào đầu tháng 3, có khác biệt trong hai điểm. Cả người vay và cho vay của các ngân hàng đó đều tập trung chủ yếu ở những công ty công nghệ. Lĩnh vực này đã tăng trưởng quá nhanh trong đại dịch và hiện đang cắt giảm nhân sự, ngay cả khi phần còn lại của nền kinh tế tiếp tục tạo ra thêm công ăn việc làm.

Hơn nữa, ba ngân hàng này đã mua một lượng lớn lượng trái phiếu chính phủ Mỹ dài hạn, tài sản chắc chắn là an toàn khi dịch Covid-19 vừa bùng phát và Fed hạ lãi suất xuống gần zero, đồng thời phát đi tín hiệu họ sẽ duy trì mức lãi suất thấp này suốt một thời gian dài nữa.

Nhưng lạm phát đột ngột tăng mạnh trong năm 2021 và kéo dài tới 2022 đã buộc Fed phải tăng lãi suất cấp tập, khiến trái phiếu chính phủ dài hạn mất giá nghiêm trọng.

Một câu hỏi then chốt ngay lập tức được giới chức liên bang nêu ra sau vụ tiếp quản SVB là liệu các ngân hàng khác có gặp rủi ro tương tự. Ngày 12.3, nhà chức trách Mỹ có vẻ đã quyết định rằng câu trả lời có thể là “có” và đã ra tay trước để ngăn chặn những cuộc rút tiền ồ ạt ở các ngân hàng khác, khi tuyên bố đảm bảo cho mọi khoản tiền gửi không được bảo hiểm ở cả SVB và Signature.

Fed cũng lập cơ chế cho vay khẩn cấp và nới lỏng các điều kiện chiết khấu cho vay ngắn hạn, giúp các ngân hàng dễ tiếp cận tiền mặt hơn.

Các quy định sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008 cũng có ích khi ấn định yêu cầu về vốn và thanh khoản ngặt nghèo hơn nhiều với các ngân hàng lớn nhất đang hoạt động ở Mỹ, làm giảm mạnh khả năng những ngân hàng này sụp đổ trước áp lực.

“Tình hình chưa tới mức như vụ Lehman,” Neil Shearing, kinh tế gia trưởng của Capital Economics, bình luận. “Nếu cuộc khủng hoảng này kết thúc ngày mai, nó sẽ không phải là sự kiện đẩy nền kinh tế Mỹ vào suy thoái.”

Dẫu vậy, nguy cơ không chỉ tới từ các ngân hàng tầm trung. Chẳng hạn, dẫu không hề liên quan tới những rắc rối của giới ngân hàng Mỹ, ngân hàng lâu đời Credit Suisse Group AG của Thụy Sĩ vẫn bị giới đầu tư "trừng phạt" cổ phiếu và trái phiếu của mình, và không được bơm thêm tiền mặt từ những cổ đông lớn nhất của mình sau một thời gian dài khó khăn.

Julia Coronado, tổng giám đốc MacroPolicy Perspectives LLC và là cựu kinh tế gia của Fed, chủ yếu lo ngại về việc các quỹ hưu trí, hãng bảo hiểm và hãng đầu tư tổ chức khác những năm gần đây đã dồn ngày càng nhiều tiền mặt vào các quỹ đầu tư tư nhân, mà những quỹ này thì đầu tư lớn vào mảng công nghệ.

“Đó rõ ràng là lĩnh vực chúng ta không rõ có chuyện gì đang xảy ra,” bà nói. “Tôi không thấy tự tin, và chúng ta đang nhảy nhót trên bờ vực của bất ổn tài chính.”

Trước thông điệp mạnh tay gửi đi từ giới chức quản lý tài chính, Wilcox nói ông “tự tin vừa phải” rằng giới đầu tư và người gửi tiền ngân hàng vẫn sẽ yên tâm, nguy cơ khủng hoảng lan ra bị chặn lại, và biến cố này không dẫn tới suy thoái.

Nhưng ông cũng chua thêm: “Khi mặt kính bắt đầu có vết rạn, khó nói trước điều gì sẽ xảy ra."