Thị trường chứng khoán 11 ngàn tỉ USD của Trung Quốc là cơn đau đầu cho cả ông Tập và ông Trump.

Hiệu quả kém trong dài hạn của thị trường chứng khoán Trung Quốc đã cản trở chi tiêu tiêu dùng.

Cốt lõi của việc người dân Trung Quốc tiết kiệm quá nhiều và chi tiêu quá ít, cũng như lý do khiến Tập Cận Bình và Donald Trump khó thay đổi hành vi này ngay cả khi họ muốn, nằm ở thị trường chứng khoán nước này.

Ngay cả sau đợt tăng gần đây, các chỉ số chứng khoán Trung Quốc chỉ mới quay về mức từng có sau cú nổ bong bóng cách đây một thập kỷ. Thay vì khuyến khích người dân chi tiêu, lợi suất chứng khoán kém khiến họ có xu hướng tiết kiệm. Một khoản đầu tư 10.000 USD vào chỉ số S&P 500 cách đây mười năm giờ đã tăng hơn gấp ba lần, trong khi cùng số tiền đó đưa vào chỉ số CSI 300 của Trung Quốc chỉ tăng thêm khoảng 3.000 USD.

Một phần nguyên nhân, theo các nhà quan sát lâu năm, là do cấu trúc. Được thành lập 35 năm trước như một kênh để doanh nghiệp nhà nước hút tiết kiệm hộ gia đình nhằm xây đường, cảng và nhà máy, các sàn giao dịch thiếu trọng tâm vào việc mang lại lợi nhuận cho nhà đầu tư. Sự thiên lệch này tạo ra hàng loạt vấn đề, từ dư cung cổ phiếu đến các hoạt động đáng ngờ sau niêm yết, tiếp tục đè nặng lên thị trường 11 ngàn tỉ USD.

Lãnh đạo Trung Quốc chịu áp lực phải giải quyết. Ông Tập kỳ vọng tiêu dùng nội địa sẽ góp phần đạt mục tiêu tăng trưởng 5%, nhất là khi cuộc chiến thuế quan với Mỹ leo thang vì thâm hụt thương mại lớn. Đồng thời, Bắc Kinh vẫn có lý do duy trì ưu tiên coi thị trường chứng khoán là nguồn vốn, vì cần khối lượng tài chính khổng lồ để nuôi dưỡng các công ty phục vụ tham vọng công nghệ, cho dù lợi nhuận của họ còn nhiều nghi ngờ.

“Thị trường vốn Trung Quốc từ lâu là thiên đường cho giới tài phiệt và địa ngục cho nhà đầu tư, dù lãnh đạo chứng khoán mới đã có một số cải thiện,” Lưu Cát Bằng, một chuyên gia chứng khoán giảng dạy tại Đại học Chính trị và Pháp luật Trung Quốc, nhận định. “Cơ quan quản lý và sàn giao dịch luôn ý thức hay vô thức nghiêng về phía huy động vốn.”

Giới hạn của đợt tăng chứng khoán Trung Quốc lại bộc lộ rõ trong năm nay. Chỉ số CSI 300 chỉ tăng chưa đến 7% dù có làn sóng lạc quan về AI, vẫn kém xa các chỉ số ở Mỹ và châu Âu. Sự kém hiệu quả này, cùng với triển vọng kinh tế bất định, góp phần lý giải tỉ lệ tiết kiệm hộ gia đình rất cao, lên tới 35% thu nhập khả dụng.

Một số nhà quản lý quỹ cảnh báo rủi ro khi đổ xô theo sóng tăng. “Nhiều người dân nghĩ rằng có thể kiếm tiền, nhưng đa số cuối cùng lại nghèo hơn,” Trần Long, nhà đầu tư từ 2014, cho biết. Ông nhấn mạnh doanh nghiệp nhà nước chủ yếu phục vụ chính phủ, không phải cổ đông, còn nhiều doanh nhân tư nhân thì ít quan tâm đến nhà đầu tư nhỏ.

Trong năm qua, giới lãnh đạo cao nhất thể hiện nhận thức lớn hơn về vai trò của chứng khoán như kênh tạo ra của cải, đặc biệt khi thị trường bất động sản suy thoái và mạng lưới an sinh xã hội phân mảnh làm gia tăng bất an. Bộ Chính trị Đảng Cộng sản trong cuộc họp tháng 12 đã cam kết “ổn định thị trường nhà ở và chứng khoán” — một động thái hiếm hoi ủng hộ cổ phiếu ở cấp cao. Tháng 7, cơ quan này cũng kêu gọi “tăng sức hấp dẫn và tính bao trùm của thị trường vốn trong nước”.

“Không có cách nào nhanh để khôi phục niềm tin hộ gia đình ngoài một đợt phục hồi thị trường chứng khoán,” Hạo Hồng, Giám đốc đầu tư Lotus Asset Management, nói.

Những vấn đề của thị trường đã tích tụ nhiều thập niên. Việc bùng nổ IPO biến Trung Quốc thành thị trường niêm yết lớn nhất thế giới năm 2022, nhưng bảo vệ cổ đông yếu kém và giám sát lỏng lẻo khiến giá cổ phiếu sụp đổ, nhiều công ty bị hủy niêm yết — giới đầu tư nhỏ gọi là “dẫm phải mìn”. Trường hợp Công ty Công nghệ Tả Giang Bắc Kinh, niêm yết năm 2019, đã bị loại khỏi sàn Thâm Quyến sau khi bị điều tra vi phạm công bố thông tin.

Những năm gần đây, cơ quan quản lý tăng cường sàng lọc IPO chất lượng kém, siết gian lận tài chính và khuyến khích doanh nghiệp chia lợi nhuận nhiều hơn cho cổ đông. Năm 2024, các công ty niêm yết tại Thượng Hải và Thâm Quyến đã chi tổng cộng 2,4 ngàn tỉ nhân dân tệ (334 tỉ USD) cổ tức tiền mặt, tăng 9% so với năm trước.

Tuy vậy, cải cách vẫn chưa đủ để biến thị trường thành nơi ưu tiên lợi ích nhà đầu tư. Các công ty thuộc CSI 300 chỉ chi 0,2% giá trị vốn hóa cho mua lại cổ phiếu năm 2024, thấp hơn nhiều so với gần 2% của các công ty S&P 500.

Chính sách mới nhằm thu hút thêm niêm yết công nghệ cũng gây lo ngại. Cơ quan quản lý nối lại việc cho phép công ty thua lỗ lên sàn STAR (được mệnh danh là Nasdaq của Trung Quốc), đồng thời lần đầu cho phép lên sàn ChiNext ở Thâm Quyến. IPO từ đầu năm đến nay đã tăng gần 30% so với cùng kỳ 2024.

Đó là bước đi khó tránh để huy động vốn cho các doanh nghiệp then chốt trong cuộc cạnh tranh với Mỹ về AI, chip và robot, nhưng cũng cho thấy chính quyền lại đặt nhu cầu tài trợ lên trên bảo vệ nhà đầu tư. “Thúc đẩy niêm yết thêm mà không giải quyết tận gốc vấn đề uy tín doanh nghiệp chỉ làm tăng số lượng mà không khôi phục niềm tin,” Hebe Chen, chuyên gia tại Vantage Markets, cảnh báo.

Quan chức sàn giao dịch được cho là đã chủ động tiếp cận ngân hàng đầu tư, khuyến khích doanh nghiệp nộp hồ sơ IPO, thậm chí một số công ty công nghệ chất lượng cao có thể được ưu tiên xét duyệt nhanh.

“Tổng thể môi trường pháp lý vẫn chưa đủ để phát huy hết tiềm năng của các doanh nghiệp,” Dong Chen, chiến lược gia trưởng khu vực châu Á tại Pictet Wealth Management, nhận định. “Cần cải thiện toàn diện thể chế để tạo động lực đúng đắn cho doanh nghiệp mang lại giá trị cho cổ đông.”

— Với sự hỗ trợ của Charlie Zhu, Lin Zhu, Yujing Liu, Winnie Hsu, Jing Jin, Li Zheng, Kelly Li, Mengchen Lu.