Dữ liệu của viện Chính sách Chiến lược Úc (ASPI) phản ánh thách thức lớn nhất mà thị trường công nghệ Việt Nam đang đối mặt: khoảng trống nhân tài công nghệ cao.

Lộ trình học và lập nghiệp cho thấy, nhiều người học đại học tại Việt Nam và tiếp tục theo học sau đại học và làm việc ở nước ngoài. Chỉ 10% theo học sau đại học trong nước. Khoảng 36% học ở nước ngoài rồi trở về Việt Nam làm việc.

Việt Nam đặt mục tiêu trở thành nền kinh tế thu nhập cao dựa trên công nghệ vào năm 2045, với tham vọng tham gia toàn diện vào chuỗi giá trị bán dẫn, nằm trong nhóm ba nước hàng đầu ASEAN về trí tuệ nhân tạo (AI) và để kinh tế sinh học (bioeconomics) đóng góp ít nhất 7% GDP. 

Theo ngân hàng Thế giới (World Bank), lực lượng STEM (chuyên về khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học) trẻ khoảng 560.000 kỹ sư và nhà khoa học ghi nhận năm 2023 mới chỉ là “điểm khởi đầu”. Trong các ngành then chốt như bán dẫn hay công nghệ sinh học, quốc gia vẫn thiếu “khối lượng tới hạn” - tức đội ngũ các chuyên gia nghiên cứu và giảng viên trình độ cao được quốc tế công nhận - để dẫn dắt đổi mới.

Khoảng cách này bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân: đào tạo sau đại học còn yếu, chi tiêu cho giáo dục đại học chỉ chiếm 0,2–0,3% GDP, liên kết giữa trường đại học và doanh nghiệp lỏng lẻo và hạ tầng R&D hạn chế.

“Các nhà nghiên cứu và startup ở Việt Nam vẫn đang ở thế ‘chạy khi bị trói chân’,” báo cáo “Điểm lại tình hình kinh tế Việt Nam – Tháng 9.2025: Bứt tốc phát triển nhân tài công nghệ cao” của World Bank nhận định.

Chẳng hạn trong mảng bán dẫn, Việt Nam mới hình thành năng lực ở mảng thiết kế hậu kỳ (khâu triển khai vật lý và kiểm thử xác minh), trong khi giá trị cao nhất nằm ở thiết kế tiền kỳ (giai đoạn đầu của quy trình thiết kế chip, tập trung vào kiến trúc và chức năng, mang giá trị gia tăng cao nhất). Đây là phân khúc thường do các doanh nghiệp fabless (chỉ thiết kế, không tự sản xuất chip) nước ngoài đảm nhận.

World Bank cho rằng Việt Nam cần có gói giải pháp toàn diện. Điều này bao gồm việc mở rộng và nâng cao chất lượng nhân tài thông qua học bổng sau đại học, chương trình thu hút chuyên gia toàn cầu và sáng kiến giảng viên giỏi. Đồng thời, Việt Nam cần đầu tư xây dựng hạ tầng R&D và thí điểm dùng chung cơ sở vật chất để rút ngắn khoảng cách từ phòng thí nghiệm ra nhà máy. Mối liên kết giữa đại học, doanh nghiệp và chính quyền cần được tăng cường thông qua các cụm công nghệ, chương trình luân chuyển nhân tài và tài trợ nghiên cứu phối hợp.