Trong một thế giới nơi những con cá mập luôn rình rập cắn xé lẫn nhau, liệu những loài cá yếu đuối còn có cơ hội sống sót?

Cá tuyết Đại Tây Dương ngoài khơi bờ Đông Canada từng phong phú đến mức thịt cá phơi khô từng góp phần thúc đẩy quá trình thuộc địa hóa châu Mỹ, tạo nên các món đặc sản như bacalao của Tây Ban Nha hay ackee ăn kèm cá muối ở Jamaica. Tuy nhiên, việc đánh bắt công nghiệp ồ ạt trong thập niên 1980 và 1990 đã khiến quần thể cá tuyết gần như sụp đổ, buộc nhiều thực khách chuyển sang ăn cá mặt quỷ, cho đến khi loài này cũng chịu chung số phận.

Đó là một vòng lẩn quẩn tưởng như không thể tránh khỏi. Con người dường như không thể thực hiện nổi những biện pháp cơ bản nhất để bảo vệ tài nguyên chung khỏi nạn khai thác quá mức, từ lượng carbon thải ra khí quyển, nhựa vứt bừa bãi, đến các loài động vật hoang dã bị săn đuổi đến tuyệt chủng từ thời đồ đá. Thế nhưng giữa đại dương, vẫn có dấu hiệu cho thấy nếu cùng nhau nỗ lực, chúng ta có thể đảo ngược tình thế.

Hãy nhìn vào cá ngừ. Cũng như cá tuyết hay cá mặt quỷ, nhiều loài cá ngừ từng đứng bên bờ tuyệt chủng, chủ yếu vì nhu cầu sushi khổng lồ của con người. Cá ngừ mắt to thường thấy trong đồ hộp thì vẫn còn dồi dào, nhưng ba loài cá ngừ vây xanh chính lại rơi vào tình trạng báo động. Đây là những loài hiếm hơn, phát triển chậm và có thể dài ngang một chiếc ô tô nhỏ. Tại Nhật Bản, thịt của chúng được săn lùng vì hương vị béo ngậy, đậm đà và tinh tế, có những con cá được bán với giá hàng triệu USD.

Tổng sản lượng đánh bắt toàn cầu giảm một nửa từ năm 2005 đến 2011 do nhiều năm khai thác quá mức khiến đàn cá không kịp phục hồi. Năm 2010, một đề xuất cấm buôn bán cá ngừ vây xanh Đại Tây Dương suýt được thông qua tại Hội nghị Công ước Liên Hiệp Quốc về Buôn bán Quốc tế các Loài Động, Thực vật Hoang dã Nguy cấp (CITES), điều sẽ giúp loài này được bảo vệ ngang hàng với tê giác và voi. Đến năm 2011, Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) cảnh báo hơn một nửa số loài cá ngừ đang đối mặt nguy cơ tuyệt chủng. Một trong các tác giả báo cáo thậm chí cho rằng gần như “không còn hy vọng phục hồi” nào cho cá ngừ vây xanh phương Nam.

Nhưng điều đó đã không xảy ra. Cùng năm đó, các quốc gia đánh bắt cá ngừ vây xanh phương Nam tại Ấn Độ Dương và Nam Đại Dương lần đầu tiên đồng thuận thiết lập hạn ngạch khai thác chung. Việc theo dõi số lượng cá ngoài tự nhiên giúp ước tính chính xác hơn số lượng còn lại và tốc độ sinh sản. Nhờ giữ sản lượng đánh bắt trong ngưỡng hợp lý, ngành khai thác có thể dần phục hồi cho đến khi quần thể cá đạt mức bền vững và mang lại lợi nhuận trở lại.

Chính sách này, cùng với các biện pháp tương tự nhằm bảo tồn những loài cá ngừ khác, đã mang lại thành công đáng kể. Trong lần cập nhật danh sách các loài nguy cấp năm 2021, IUCN đã hạ mức cảnh báo với cá ngừ vây xanh Đại Tây Dương từ “nguy cấp” xuống “ít quan ngại”; cá ngừ albacore và cá ngừ vây vàng, từng bị xếp “gần nguy cấp” năm 2011, cũng được chuyển xuống cùng mức. Cá ngừ vây xanh phương Nam, từng bị liệt vào nhóm “cực kỳ nguy cấp” từ những năm 1990, nay chỉ còn ở nhóm “nguy cấp”. Khi đàn cá phục hồi, sản lượng đánh bắt cá ngừ phương Nam gần như tăng gấp đôi, từ 9.400 tấn năm 2011 lên 17.000 tấn vào năm 2021.

Hiện nay, cá ngừ có lẽ là một trong những loài cá hoang dã bền vững nhất mà bạn có thể ăn. Theo báo cáo của Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hiệp Quốc công bố tuần trước, 99,3% nguồn cá ngừ hiện nay đến từ các quần thể bền vững, trong đó 87% đang được khai thác ở mức hợp lý. Con số này vượt xa mức trung bình 64,5% của toàn bộ các loài cá.

Ngoại trừ cá ngừ albacore ở Địa Trung Hải (loại được các nhà máy đóng hộp Tây Ban Nha ưa chuộng) và cá ngừ mắt to tại Ấn Độ Dương, tất cả các quần thể cá ngừ còn lại hiện đều đang được khai thác trong ngưỡng bền vững. So với cá tuyết Đại Tây Dương, nơi chỉ 21,7% quần thể đang được khai thác hợp lý, sự chênh lệch là rất rõ ràng.

Từ đây, ta có thể rút ra một bài học. Khi lợi ích kinh tế tư nhân kết hợp với hệ thống quản lý chặt chẽ, kết quả có thể rất tích cực, kể cả khi động lực ban đầu xuất phát từ niềm đam mê với một vài món ăn đắt đỏ. Trên đất liền, chúng ta thường xem mô hình monoculture (độc canh) như sự thống trị của các nhóm thực phẩm như ngô, táo hay gà công nghiệp là điều tiêu cực. Nhưng dưới đại dương, nơi con người rất khó kiểm soát chính xác số lượng cá trong lòng biển sâu, mô hình “độc canh” đôi khi lại có lợi. Những loài cá bị đánh bắt nhiều nhất thường là những loài được nghiên cứu kỹ lưỡng nhất và dễ quản lý bền vững nhất.

Các biện pháp quản lý chặt chẽ như hạn ngạch đánh bắt, từng giúp cá ngừ vây xanh phương Nam phục hồi, hiện cũng đang được áp dụng ở các quốc gia ngoài nhóm giàu có như Thái Lan và Indonesia.

Tuy vậy, không nên vì thế mà chủ quan. Ngay cả những loài cá đang được khai thác bền vững cũng có thể bất ngờ rơi vào diện nguy cấp chỉ trong vài năm tới. Dân số toàn cầu tiếp tục tăng, thu nhập cải thiện và công nghệ đánh bắt ngày càng hiện đại chắc chắn sẽ còn tạo áp lực lên tài nguyên cá hoang dã trong nhiều thế kỷ tới.

Dù vậy, việc hủy hoại môi trường không phải là điều không thể tránh khỏi. Từ biển cả, đất liền cho đến khí quyển, con người vẫn có thể kiềm chế xu hướng khai thác quá mức của mình. Đó là nếu chúng ta thực sự hành động.