Nhiều năm trước, sau khi tốt nghiệp trường ẩm thực, tôi sống cùng họ hàng ở Thụy Sĩ một thời gian. Tối nào tôi cũng nấu bữa tối cho gia đình rồi hỏi thím tôi, người chỉ nói được chút tiếng Anh, xem món ăn có ngon không. Tối nào bà cũng vỗ vai tôi và nói: “Ổn.”

Tôi chẳng hiểu gì về những ngôn ngữ mà bà nói thạo. Nhưng một lần, tôi thề là đã nghe thấy bà bảo với chú tôi rằng món đó thật “gross.” Cuối cùng tôi bỏ nghề bếp, chuyển sang làm báo.

Phải đến sau này tôi mới biết “gross”, hay groß trong tiếng Đức Thụy Sĩ, thật ra có nghĩa là “tuyệt vời”. Còn “fein”, mà tôi tưởng là “fine”, lại mang nghĩa tinh tế, thanh nhã, thậm chí là ngon miệng. Nếu khi đó tôi có công cụ giúp hiểu ngôn ngữ nhanh hơn, có lẽ cuộc đời tôi đã rẽ sang hướng khác.

Tôi nhớ lại buổi tối ấy khi đọc tin về chiếc AirPods mới của Apple, loại tai nghe có thể phiên dịch ngôn ngữ theo thời gian thực. Nếu ai đó nói với bạn bằng tiếng Anh, Pháp, Đức, Bồ Đào Nha hay Tây Ban Nha (và sắp tới là nhiều ngôn ngữ khác), Siri sẽ lặp lại bằng tiếng mẹ đẻ của bạn. Đây là một bước ngoặt đáng kinh ngạc của công nghệ cá nhân, khi nó cho phép con người kết nối với nhau. Nhưng kỳ lạ thay, tôi lại thấy buồn, vì có lẽ chúng ta sẽ đánh mất nhiều điều, nhất là trong những chuyến đi xa.

Theo Kinh Thánh, sự đa dạng ngôn ngữ là hình phạt từ thiên đàng để kiềm chế tham vọng của con người. Nhưng những câu chuyện răn đe ấy chưa bao giờ khiến Thung lũng Silicon bận tâm. Công nghệ giờ đây gần như loại bỏ nguy cơ lạc đường trên đường đi ăn tối, đồng nghĩa với việc chúng ta ít có cơ hội khám phá điều mình chưa từng biết là đang tìm kiếm. Vậy điều gì sẽ xảy ra khi ta không còn hiểu sai, nghe sai hay dịch sai nữa? Bao nhiêu bất ngờ, bao nhiêu chuyện cười cũng sẽ biến mất?

Một số món ăn ngon nhất tôi từng thưởng thức ở nước ngoài là do tôi gật đầu nhầm. Tôi tưởng mình đang từ chối khi một anh bồi bàn đọc tên món nhanh như buổi đấu giá. Nhưng từ ngày Google cho phép dịch hình ảnh thực đơn tức thì, những tình huống như vậy ngày càng hiếm. Nếu hôm đó ở Việt Nam tôi thật sự gọi phải món tinh hoàn dê vì tưởng đó là sườn cừu, thì câu chuyện hẳn sẽ thú vị biết bao.

Điều khiến tôi lo lắng không chỉ là việc có người bị mắc kẹt trong gian bếp nóng hầm hập thay vì trở thành nhà văn sống qua ngày bằng đậu Hà Lan đông lạnh. Thứ tôi lo là, khi không còn nhu cầu hiểu nhau, ta cũng chẳng còn lý do để học ngôn ngữ mới.

Người Mỹ và người Anh từ lâu đã bị chê vì quá tự tin khi đi du lịch. Họ thường nghĩ chỉ cần nói tiếng Anh là ai cũng hiểu. Phần lớn khách du lịch nói tiếng Anh không có thói quen học vài câu xã giao trước khi đến Ý hay Tây Ban Nha, điều mà người nói ngôn ngữ khác vẫn thường làm.

Tai nghe AirPods mới, có thể chuyển lời nói thành chữ viết, chỉ càng khiến sự tự mãn ấy tệ hơn. Đúng là bạn sẽ được phục vụ nhanh hơn nếu giơ điện thoại lên, nhưng chẳng phải việc phát âm sai khi gọi bàn cho hai người sẽ đáng nhớ hơn sao? Ít ra bạn đã cố gắng.

Khi không hiểu, ta quan sát kỹ hơn. Ta đọc ánh mắt, điệu bộ. Ta chậm lại. Ta nhìn họ làm rồi bắt chước. Ta mắc lỗi, một trải nghiệm ngày càng hiếm trong đời sống hiện đại.

Trong mắt nhiều người, cố gắng lại bị xem là điều gì đó hơi kệch cỡm. Nhưng đi du lịch và trở thành “người xa lạ” chính là cơ hội để bước ra khỏi vùng an toàn và trưởng thành hơn từ những va vấp đó. Một chút va chạm là điều tất yếu của cuộc sống, và chính những trải nghiệm đó tạo nên sự tự tin và sức chịu đựng. Khi những va vấp bị loại bỏ khỏi đời sống, con người không những không thư thái hơn mà lại thấy cô đơn, lo lắng hơn.

Ngày nay, hiếm khi ta “không biết” điều gì. Trước khi đi hẹn hò, ta đã lục trang LinkedIn và ảnh prom cấp hai của người đối diện, trước cả khi biết họ cười có duyên không, uống cà phê thế nào hay có lịch sự với nhân viên phục vụ không. Ta biết mình sẽ gọi món gì từ trước cả khi bước vào quán ăn góc phố. Sự chuẩn bị giúp cuộc sống trôi chảy và bớt căng thẳng, nhưng nếu phải đánh đổi sự bí ẩn, bất ngờ và cả đôi chút xấu hổ, thì liệu có đáng không?

Càng lệ thuộc vào công nghệ và trí tuệ nhân tạo để tìm câu trả lời, ta càng ít có cơ hội để… không biết gì cả. Việc luôn được xác nhận rằng mình đúng, mình giỏi, mình hiểu hết mọi chuyện tuy dễ chịu, nhưng chưa chắc đã tốt. Đôi khi, khó khăn là điều cần thiết trong cuộc sống.

Tôi không cổ xúy cho sự ngu dốt. Mọi người nên học ngoại ngữ. Học một ngôn ngữ mới không chỉ hữu ích mà còn giúp ta tư duy khác đi. Nhưng cũng có lúc, mọi thứ nên thật mới lạ, thậm chí hoàn toàn không thể hiểu nổi, để ta có thể thấy được cái vô hạn của những điều chưa biết.

Điện thoại và Google Maps khiến chúng ta gần như không bao giờ lạc đường. Nhưng khi chỉ chăm chăm nhìn bản đồ, bạn sẽ bỏ lỡ những ngõ ngách và điều bất ngờ khơi dậy sự tò mò về thế giới quanh mình. Khi không còn rào cản ngôn ngữ, trải nghiệm ấy càng dễ đoán hơn.

Chính những cú trượt ngã, những giây phút “không biết gì” ấy mới tạo nên hương vị của cuộc sống. Ngay cả giữa những người nói cùng ngôn ngữ, phương ngữ cũng có thể gây bất ngờ. Tôi từng đứng trước một căn phòng toàn người Anh và nói rằng mình cần mặc “pants”, mà với họ nghĩa là đồ lót. Hay từ “grab”, như trong “grab a taco” ở Tây Ban Nha, lại mang nghĩa hoàn toàn khác (và rất “người lớn”) ở Trung và Nam Mỹ. Liệu AirPods có hiểu được điều đó không?

Công nghệ mới này khiến tôi nhớ đến tiểu thuyết Bel Canto của Ann Patchett. Khi một nhóm doanh nhân và chính trị gia nước ngoài bị quân nổi dậy bắt làm con tin, những mối quan hệ giữa họ cho thấy con người thật ra không cần có chung ngôn ngữ để giao tiếp. Ở một tầng nghĩa nào đó, ngôn ngữ còn là rào cản. Tin vào tình yêu sét đánh cũng là tin rằng tình yêu có ngôn ngữ riêng, nơi mọi tiếng nói khác đều trở nên không mấy quan trọng.

Khi trò chuyện với bạn bè song ngữ, tôi nhận ra họ thường có tính cách hơi khác nhau tùy ngôn ngữ họ dùng. Họ có thể nhẹ nhàng hơn ở thứ tiếng này, vui nhộn hơn ở thứ tiếng kia. Liệu bạn có thật sự hiểu người bạn đời mình nếu chỉ biết họ qua ngôn ngữ thứ hai? Liệu bạn có hiểu rõ họ hơn nếu được nghe họ nói bằng tiếng mẹ đẻ? Và liệu AirPods có đủ tinh tế để vượt qua những khoảng cách ấy hay không?

Dù sao, vẫn có nhiều lý do chính đáng để giữ lại một chút khó hiểu trong cuộc đời.

“Tôi nghĩ sẽ hay biết mấy nếu bạn có thể nói chuyện lưu loát với mẹ chồng?”, tôi hỏi một người bạn Mỹ lấy chồng người Pháp.

“Đó chính là lý do tôi không học tiếng Pháp,” cô ấy trả lời.