Trong lĩnh vực khoa học kinh dị, hiếm có tin tức nào “đáng sợ” hơn loạt bài viết hồi tháng Hai nói rằng trong não bạn đang chứa lượng vi nhựa tương đương với một chiếc thìa nhựa. Những phát hiện này, được công bố trên Nature Medicine, đã tạo ra làn sóng phẫn nộ trên các chương trình trò chuyện buổi sáng và thậm chí được Casey Means, người được xem là ứng viên vị trí tổng y sĩ Mỹ, nhắc lại như một sự thật hiển nhiên.

Không ít nhà hóa học ban đầu bày tỏ nghi ngờ với nghiên cứu này, vốn dựa trên phân tích não từ một số lượng thi thể rất nhỏ. Trong bài phản biện được công bố tháng trước trên Nature, một nhóm nhà hóa học lập luận rằng kỹ thuật được dùng trong nghiên cứu không thể phân biệt chính xác đâu là các hạt mỡ (thành phần vốn có) trong não với vi nhựa, và nghiên cứu cũng thiếu các bước kiểm chứng kết quả cần thiết.

Khi tôi liên lạc với nhà hóa học Fazel Monikh tại Đại học Padua ở Ý, một trong những tác giả của bài phản biện, ông cho biết tuyên bố ban đầu là cực kỳ bất thường vì “lượng hạt như vậy sẽ gây tắc nghẽn, viêm nhiễm và phá hủy mô, và không tương thích với sự sống.” Ông nhấn mạnh phân tích đó cũng không thể được xem là bằng chứng phi thường và thậm chí còn không đủ tốt.

Điều này không có nghĩa các hạt nhựa siêu nhỏ không phải là một vấn đề đáng lo ngại. Một bài tổng quan công bố hồi tháng trước liệt kê các cách vi nhựa có thể làm tổn thương não và tăng nguy cơ mắc Alzheimer hay Parkinson. Tuy nhiên, bài viết này cũng không quá đáng tin cậy khi trích dẫn tuyên bố về chiếc “thìa nhựa” mà không có lời cảnh báo hay giải thích nào.

Điều đó đặt ra một câu hỏi đạo đức quan trọng: Liệu các nhà khoa học, tạp chí khoa học và nhà báo có được phép ít nghiêm ngặt với những kết quả phi thường nếu chúng giúp nâng cao nhận thức về những vấn đề nghiêm trọng hoặc đóng góp cho lợi ích chung không?

Mark Jones, một nhà hóa học đã nghỉ hưu và hiện nghiên cứu vi nhựa độc lập, chỉ ra phần tiếp theo trên Nature. Phần này không được tạp chí công bố rầm rộ như phần trước. Jones bày tỏ lo ngại sâu sắc rằng các nhà khoa học và tạp chí không duy trì tiêu chuẩn bằng chứng cao. Ông cảnh báo điều này có thể làm xói mòn niềm tin của công chúng vào khoa học, thể hiện qua việc ngày càng nhiều người từ chối sử dụng các loại vaccine thiết yếu.

Trước hình ảnh chiếc “thìa nhựa”, từng có một thống kê đáng báo động khác: Trung bình mỗi người mỗi tuần hấp thụ đủ nhựa để tạo ra một tấm thẻ tín dụng. Con số này dựa trên nghiên cứu năm 2019, sử dụng nhiều mô hình để ước tính trung bình mỗi người tiêu thụ 0,1g, 0,3g hoặc 5g (lượng nhựa của thẻ tín dụng) mỗi tuần.

Jones lưu ý các nhà khoa học khác đã đặt câu hỏi về giả định trong mô hình đó, và một vài nghiên cứu chỉ ra rằng con số 5g cao hơn thực tế khoảng một triệu lần, nghĩa là con người phải mất khoảng 23.000 năm để tiêu thụ lượng nhựa bằng một thẻ tín dụng. Dù vậy, ước tính về thẻ tín dụng vẫn tiếp tục lan truyền rộng rãi trên các diễn đàn chính sách và nhiều nghiên cứu khác.

Trong nghiên cứu “thìa nhựa”, ý định ban đầu là tốt. Các nhà nghiên cứu từ Đại học New Mexico thiết kế nghiên cứu để giải quyết một vấn đề lớn. Từ lâu đã có bằng chứng rằng thực phẩm và nước uống của chúng ta bị nhiễm vi nhựa, nhưng các nhà khoa học chưa biết chúng đi đâu trong cơ thể, liệu có được thải ra hay tích tụ lại, và có ảnh hưởng thế nào đến sức khỏe.

Những câu hỏi này rất khó giải đáp vì xác định lượng nhựa trong cơ thể là thách thức lớn. Nhóm nghiên cứu lấy mẫu cơ quan từ tử thi, hòa tan chúng, loại bỏ các mô bình thường và giữ lại phần cặn có thể là nhựa. Họ phân tích phần cặn bằng kỹ thuật pyrolysis-gas chromatography-mass spectrometry, một phương pháp nhận diện vật chất dựa trên khối lượng các mảnh vụn phân rã.

Kết quả cho thấy nồng độ nhựa giữa các cơ quan rất khác nhau. Đáng chú ý, não dường như hấp thụ nhiều nhựa hơn các cơ quan khác, như thể nó chủ động hấp thụ nhựa. Hầu hết nhựa là polyethylene, trong khi các loại nhựa phổ biến khác, như polyethylene terephthalate (PET) dùng để làm chai nước và soda, gần như không xuất hiện.

Phân tích này có thể được xem là khởi đầu tốt nhằm trả lời một câu hỏi khó. Một số nhà hóa học được trích dẫn trên truyền thông, nhưng hầu hết công chúng chỉ đọc các tiêu đề giật gân hoặc xem những cơn phẫn nộ trên TV, và coi những phát hiện sơ khởi này như sự thật.

“Ai sẽ chịu trách nhiệm khi những tuyên bố như vậy được đưa vào nghiên cứu khoa học và chính sách mà không có bằng chứng vững chắc?” Monikh viết trên LinkedIn. Ông cho rằng tạp chí Nature và Nature Medicine đáng trách vì cách họ quảng bá nghiên cứu về “chiếc thìa nhựa”, nhưng không phải phần tiếp theo. Các nhà báo cũng có lỗi khi đưa một nghiên cứu duy nhất ra như sự thật mà không có phản biện.

Cuối cùng, không có lý do đạo đức nào để biện minh cho việc các tạp chí phóng đại có chọn lọc hay sự cả tin của nhà báo và nhà nghiên cứu. Chúng ta không cần phóng đại để cảnh báo về vi nhựa và tác hại tiềm ẩn của chúng với con người hay sinh vật khác. Việc quảng bá những nghiên cứu thiếu chặt chẽ có thể phản tác dụng, gây hoài nghi hoặc cảm giác bi quan thay vì khơi dậy sự quan tâm và quyết tâm hành động. Không ai trong chúng ta có thể quyết định điều giả dối nào sẽ mang lại lợi ích cho người khác. Chúng ta nên dựa vào sự thật trong khả năng hiểu biết của mình và vẫn làm hết sức để chống nạn ô nhiễm nhựa trong môi trường.