Tôi vừa dành hai tuần ở bang Maine, nơi tôi ăn tôm hùm, được hỏi liệu có muốn ăn thêm không (không!), ngủ trên ga trải giường in hình tôm hùm, xem ngư dân đánh bắt tôm hùm, đánh giá những phụ nữ ăn mặc sành điệu nhưng lại diện áo len “lobstah”, và thậm chí đích thân thả nửa tá tôm hùm sống vào nồi nước sôi sùng sục. Cũng tại đây, tôi đã đọc cuốn The Lobster Trap của nhà báo Canada Greg Mercer (Random House, phát hành ngày 12.8), viết về ngành tôm hùm trị giá 7 tỉ USD tại Mỹ và Canada.

Khi tôi trích dẫn các dữ kiện từ cuốn sách và trở thành một kẻ chuyên “giảng đạo về tôm hùm kiểu Maine”, những người tôi gặp, dù là du khách hay tín đồ tôm hùm, đều tỏ ra bất ngờ. Chúng tôi vốn chẳng mấy quan tâm đến chủ đề này. Một phần vì hình ảnh về tôm hùm đã quá quen thuộc: một món ăn xa xỉ cho dịp đặc biệt, hay đặc sản dùng để thu hút khách du lịch đến những vùng biển lởm chởm đá và lạnh buốt. Nhưng lý do khác khiến nhiều người vẫn giữ ấn tượng mơ hồ, theo Mercer, là vì ngành công nghiệp này đang đầy mâu thuẫn. Có nơi ngành tôm hùm sụp đổ do biến đổi khí hậu, quy định ngặt nghèo và áp lực khai thác. Nhưng cũng có nơi ngành này lại phát triển mạnh nhờ giá cao và nhu cầu lớn từ Trung Quốc.

Mercer lớn lên tại một cộng đồng nhỏ gần bờ biển New Brunswick. Tuy nhiên, ông tiếp cận đề tài này không phải với tư cách người trong cuộc mà là phóng viên điều tra của tờ Globe and Mail tại Toronto. The Lobster Trap là một cuốn sách công phu, trung lập và có chiều sâu nghiên cứu quốc tế. Nó mang sắc thái lạnh lùng, đầy trăn trở và không đưa ra kết luận dứt khoát. Nhưng điều đó không phải vấn đề. Ngành tôm hùm có thể đang giống chính con tôm giãy dụa trong nồi nước sôi. Cũng có thể mọi thứ vẫn ổn. Dù thế nào, việc nắm bắt sự thật vẫn là điều đáng giá.

Kinh tế học tôm hùm

Người bản địa châu Mỹ đã ăn tôm hùm từ hàng ngàn năm trước. Người châu Âu cũng tiêu thụ một loài tôm hùm nhỏ hơn, có màu xanh lam, từ thời Trung cổ. Năm 1607, những người định cư châu Âu đói khát ở Maine đã dừng chân tại Nova Scotia và bắt được 50 con tôm hùm từ bãi biển để ăn.

Đó là hơn một thập kỷ trước khi con tàu Mayflower cập bến. Những con tôm hùm khi đó gần như chắc chắn to hơn nhiều so với hiện nay, vốn chỉ nặng khoảng 0,5 đến 0,7 kg và có độ tuổi từ 5 đến 7 năm. Tôm hùm phát triển suốt đời và từng có nhiều ghi chép về những con dài tới 1,2 mét. (Mercer dẫn một trường hợp có thể lên đến 100 tuổi.) Con đực thường lột vỏ một lần mỗi năm, trong khi con cái lột hai lần. Trong mùa sinh sản, một con cái chưa có vỏ sẽ tìm đến hang của con đực và ở lại đó khoảng 10 ngày. Hai năm sau, nó sẽ đẻ hàng chục ngàn trứng, nhưng chỉ khoảng 0,004% trong số đó sống đủ lâu và đủ lớn để bị bắt lên và nhúng vào nồi.

Tôm hùm là loài thông minh, háu ăn và tàn bạo. Chúng có thể di chuyển hàng trăm dặm theo “lộ trình di cư vô hình”, rồi quay về vùng nước nông để sinh sản, theo Mercer. Hệ thống vị giác của chúng nhạy cảm hơn gấp một triệu lần so với con người, giúp phát hiện mùi thức ăn từ khoảng cách rất xa. Trong hơn 90% trường hợp, tôm hùm có thể ăn mồi trong lồng bẫy rồi trốn thoát thành công.

Phần lớn nội dung The Lobster Trap xoay quanh hàng loạt thách thức khác trong nghề đánh bắt tôm hùm: thời tiết khắc nghiệt, rủi ro nghề nghiệp, biến động thị trường, quy định pháp lý và tính mùa vụ. Có những thời điểm, mỗi thuyền có thể bắt hơn 1.000 pound tôm hùm mỗi ngày suốt một tháng, rồi sau đó lại hoàn toàn trắng tay. Ngư dân có thể “mất tích trên biển, bị sóng đánh văng khỏi thuyền, vướng vào dây lồng và bị kéo xuống nước, hoặc thiệt mạng khi thuyền lật giữa sóng lớn.”

Ngư dân tôm hùm đang làm việc trong các khu vực kinh tế nhỏ với mức độ phát triển rất khác nhau. Có nơi ngành này đang bùng nổ, có nơi suy yếu, và nhiều nơi vẫn chưa rõ ràng. Mercer ghi lại tình trạng gần như tuyệt chủng của ngành tôm hùm từng thịnh vượng tại Rhode Island, Connecticut và Ireland. Ông cũng mô tả môi trường pháp lý phức tạp tại bang Maine, nơi một số vùng biển buộc phải dọn sạch phao và dây thừng để nhường chỗ cho lộ trình di cư của cá voi. Đồng thời, ngư dân tại đây phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về kích thước tối thiểu, số lượng lồng bẫy và quyền tiếp cận theo khu vực. Trong khi đó, quy định tại Canada nhìn chung thoáng hơn, nhưng ngư dân thương mại tại đây lại phải cạnh tranh với chương trình đánh bắt tôm hùm của cộng đồng First Nations, một chương trình được chính phủ hỗ trợ với quy mô lên tới hàng trăm triệu USD và ít bị kiểm soát hơn.

Điều khiến tôi hụt hẫng nhất khi đọc The Lobster Trap là cuốn sách không đưa ra kết luận rõ ràng về việc tất cả những yếu tố trên đã ảnh hưởng thế nào đến từng ngư dân cụ thể. Mercer bày tỏ lo ngại khi giá tàu cá và giấy phép tại Canada hiện đã lên tới khoảng 1 triệu USD. Tuy vậy, ông cũng kể lại rằng các thủy thủ có thể kiếm được mức lương sáu con số, còn thuyền trưởng thì mua tàu thuyền hiện đại trị giá 1,2 triệu USD, trang bị đầy đủ bếp, giường ngủ, tivi màn hình phẳng và vòi sen.

Giá trị tôm hùm cập cảng ở Maine, theo dữ liệu tôi tra cứu, đạt 528 triệu USD vào năm ngoái, mức cao thứ ba trong lịch sử. Tuy nhiên, phần lớn là nhờ giá bán đã tăng 66% trong vòng một thập kỷ. Trên thực tế, sản lượng năm 2024 chỉ đạt 86 triệu pound, giảm 31% so với năm 2014. Ngư dân ngày nay thường phải ra khơi xa hơn và thả lượng bẫy nhiều gấp đôi. Riêng tại Maine, số lượng bẫy được thả trong năm qua lên tới 2,5 triệu, gấp đôi so với cách đây 40 năm. The Lobster Trap lẽ ra nên phân tích kỹ hơn tác động của tất cả những yếu tố này lên biên lợi nhuận của ngành.

Mercer cũng đôi lúc đưa ra những cảnh báo mơ hồ về triển vọng kinh tế của chuỗi phân phối tôm hùm. Ông tỏ ra lo ngại trước làn sóng các công ty tư nhân và tập đoàn lớn thâu tóm các cơ sở chế biến, nhưng không phân tích rõ các động lực thúc đẩy xu hướng này. Ví dụ, Clearwater, một trong những công ty thủy sản lớn nhất thế giới, đã buộc phải đóng cửa hai nhà máy chế biến tại Nova Scotia hồi đầu năm nay vì cạnh tranh giá quá khốc liệt trong ngành xuất khẩu tôm hùm sống.

Phần lớn số tôm hùm này hiện đang được xuất khẩu sang Trung Quốc, nơi Mercer từng đến điều tra thực địa. Tại đây, tôm hùm “Boston” đã trở thành biểu tượng của sự xa xỉ trong các bữa tiệc và làm quà tặng dịp Tết. Trung Quốc hiện tiêu thụ 45% lượng tôm hùm toàn cầu, gấp 9 lần Mỹ. Tuy nhiên, Mercer đặt câu hỏi liệu nhu cầu này có còn được duy trì trong bối cảnh chiến tranh thương mại ngày càng căng thẳng. Trung Quốc đã áp thuế 25% lên tôm hùm sống từ Mỹ vào năm 2018 và áp mức thuế tương tự với tôm hùm Canada vào tháng 3 vừa rồi.

‘Đỉnh tôm hùm’?

Theo The Lobster Trap, hai rủi ro lớn nhất hiện nay đe dọa nguồn cung tôm hùm là khai thác quá mức và biến đổi khí hậu. Tại vùng New England, Mercer cho biết các ngư trường thương mại từng rất lớn như cá trích, tôm, cá tuyết và cá haddock “gần như đã biến mất, bị đóng cửa vĩnh viễn hoặc tạm thời vì trữ lượng sụt giảm dưới ngưỡng bền vững.”

Mặc dù bang Maine đã áp dụng nhiều quy định để hạn chế khai thác quá mức tôm hùm, như bảo vệ con cái đang mang trứng, bang này gần như không thể làm gì trước tác động của biến đổi khí hậu. Hiện tượng oxy thấp trong nước, tảo độc, axit hóa ven biển, gia tăng các bệnh về vỏ, cùng sự xuất hiện của những loài săn mồi như cá vược đen ở Bắc Mỹ và bạch tuộc ở Pháp đang khiến tương lai ngành tôm hùm trở nên bấp bênh hơn.

Điều được xem là “điểm sáng” hiếm hoi của ngành là việc nước biển ấm lên một chút thực ra lại giúp tôm hùm phát triển nhanh hơn ở các vùng lạnh, cho phép chúng vượt qua giai đoạn ấu trùng sớm hơn. Đây là lý do cho vụ mùa bội thu ở Maine cách đây 20 năm, đồng thời cũng lý giải vì sao Canada hiện có sản lượng tôm hùm gấp ba lần Mỹ và thậm chí còn chế biến đến 40% lượng tôm hùm đánh bắt từ Maine. Không phải vì tôm hùm đang di cư sang Canada, mà đơn giản là tôm hùm non hiện phát triển thuận lợi hơn tại vùng biển phía Bắc.

Nhưng liệu toàn ngành tôm hùm có đang phát triển? “Không khó để nhận ra thời kỳ trù phú của ngành tôm hùm tại các vùng trọng điểm truyền thống ở Bắc Mỹ đang dần khép lại,” Mercer viết. “Tuy nhiên, vẫn rất khó để ước tính chính xác số lượng tôm hùm ngoài đại dương hiện có, hoặc sẽ có trong tương lai.”

Mercer để ngỏ khả năng rằng ngay cả vùng biển Canada cũng sẽ phải đối mặt với tình trạng khai thác quá mức và các biến động lớn do khí hậu. Tuy vậy, ông cũng đưa ra một giả thuyết khác: Thuật ngữ “đỉnh tôm hùm” mà Mercer thường nhắc đến có thể sẽ giống như “đỉnh dầu mỏ”, điều mà đến nay vẫn chưa trở thành hiện thực. Nguồn cung có thể tiếp tục tăng nhờ công nghệ, sáng kiến và giá cao tạo điều kiện để khai thác những tài nguyên mới.

Dù vậy, sự đổi mới đó khó có thể giúp phát triển ngành nuôi tôm hùm, lĩnh vực hiện vẫn đứng ngoài xu hướng nuôi trồng chiếm tới một nửa sản lượng hải sản toàn cầu. Việc đánh bắt tôm hùm vẫn được xem là tàn tích cuối cùng của thời kỳ săn bắt hái lượm, bởi loài tôm hùm, theo Mercer, “về cơ bản là loài kền kền ăn thịt lẫn nhau” và sẽ ăn cả những con non vừa lột xác nếu bơi quá gần.

Một số người vẫn dũng cảm thử nuôi tôm hùm. Một công ty Na Uy đang thử nghiệm nuôi tôm hùm hai năm tuổi, cỡ bằng nửa kích thước thông thường, bằng cách sử dụng nước biển được làm ấm từ trung tâm dữ liệu, đặt từng con vào lồng riêng và cho ăn bằng robot, nhưng chi phí chắc chắn không hề rẻ. Một nhà sinh vật biển ở Maine thì đề xuất tạo ra thị trường cho tôm hùm nuôi một năm tuổi, có kích thước tương đương với tôm càng. Tuy nhiên, chắc chắn người dân Louisiana sẽ la lên “Cái gì thế?” Mercer dường như vẫn hoài nghi về những kỹ thuật này.

Tuy vậy, ông không đưa ra dự đoán chắc chắn nào về cách mà cung cầu và giá cả sẽ diễn biến trong bối cảnh các quy định, biến đổi khí hậu, lợi ích cá nhân, sự nóng vội và cạnh tranh gay gắt đang đan xen lẫn nhau. Chính sự dè dặt thận trọng đó vừa khiến người đọc hụt hẫng, vừa đem lại cảm giác chân thực. Nhiều tác giả khác có thể đã chọn đơn giản hóa câu chuyện và vẽ ra một viễn cảnh tận thế cho ngành tôm hùm.

Có lẽ, giống như nhiều ngành hàng hóa khác, ngành tôm hùm sẽ không bao giờ biến mất. Giá tôm hùm hiện vẫn ở mức cao. Nhưng như thường lệ, liều thuốc hiệu quả nhất cho giá cao lại chính là… giá cao. Mercer không bình luận về mức độ bền vững của nhu cầu từ Trung Quốc, nhưng ông viết: “Trong tương lai, có lẽ chúng ta sẽ phải xem tôm hùm như một trong những loại protein đắt đỏ nhất thế giới.”

Tôi đã nghĩ về viễn cảnh đó khi một người bạn mua một phần bánh mì kẹp tôm hùm bé xíu từ một xe đồ ăn ở Freeport, Maine, với giá 26 USD. Với số tiền đó, anh ấy có thể mua được năm cái xúc xích từ cùng một người bán. Và vì tôi đã quá ngán ngẩm với tôm hùm, tôi bèn chạy đi mua một phần há cảo chay.