Giữa làn sóng phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo, những lập trình viên 22 tuổi đang rơi vào thời điểm khó khăn. Tại Mỹ, tăng trưởng việc làm ở những lĩnh vực mà AI có thể đảm nhiệm đang chậm lại, đặc biệt đối với nhóm lao động từ 22 đến 25 tuổi. Xu hướng này đã làm dấy lên nhiều cảnh báo: AI có thể phá vỡ nấc thang sự nghiệp, cướp mất các công việc đầu vào và khiến người trẻ bị loại khỏi guồng quay kinh tế.

Dù vậy, chưa có quy luật kinh tế nào khẳng định công nghệ mới sẽ luôn gây hại cho người trẻ. Trên thực tế, điều ngược lại đã từng xảy ra. Thay vì một thế hệ bị AI “đánh gục”, vài năm tới, chúng ta có thể nhìn lại thị trường lao động khắc nghiệt hiện tại như một giai đoạn chững lại tạm thời.

“Tôi không nghĩ AI sẽ chiếm hết công việc đầu vào,” nhà đồng sáng lập LinkedIn Reid Hoffman nói trong podcast Possible. Peter McCrory, trưởng nhóm kinh tế tại Anthropic, cũng đồng tình: “Theo tôi, vẫn còn quá sớm để kết luận điều gì. Nếu có ảnh hưởng từ AI, thì hiện tại nó vẫn còn rất nhỏ.”

David Deming, chuyên gia kinh tế lao động tại Đại học Harvard, cho rằng tình hình hiện tại trái ngược với mọi cuộc cách mạng công nghệ trước đây. Dù AI có gây khó khăn đến mức nào cho lao động mới ra trường, nhiều chuyên gia vẫn tin rằng tác động này chỉ là tạm thời. Công nghệ luôn làm thay đổi nhu cầu tuyển dụng và kỹ năng mà người lao động lựa chọn để học. Về lâu dài, người trẻ lại là nhóm có khả năng thích nghi nhanh nhất.

“Trong suốt thế kỷ qua, đổi mới mang tính đột phá thường nghiêng về phía những người trẻ có học vấn vì họ linh hoạt hơn,” Deming phát biểu trong bài diễn văn khai giảng tại Harvard có tựa đề Bán khống ngày tận thế AI. “Thời đại AI có thể khác, nhưng tôi không cho là vậy. Người trẻ có học vấn như các bạn đang là nhóm sử dụng AI nhiều nhất, và các bạn cũng đủ sáng tạo, đủ cởi mở để tìm ra cách khai thác nó hiệu quả nhất.”

Những con chim hoàng yến trong hầm mỏ

Thị trường lao động Mỹ đang hạ nhiệt, tỉ lệ thất nghiệp đã lên mức cao nhất từ năm 2021. Tuy nhiên, vẫn chưa có bằng chứng rõ ràng cho thấy AI là nguyên nhân chính. “Đúng là đang có nhiều thay đổi lớn trong thị trường lao động,” Martha Gimbel, giám đốc điều hành tại Budget Lab thuộc Đại học Yale, nhận xét. “Nhưng những thay đổi này đã bắt đầu từ trước khi làn sóng AI bùng nổ.”

Dù vậy, hai nghiên cứu gần đây từ Harvard và Stanford đã đưa ra bằng chứng ban đầu tương đối đáng tin cậy về nỗi lo ngại rằng “đứt gãy nấc thang sự nghiệp” đang dần trở thành hiện thực. Theo đó, tốc độ tuyển dụng đang chững lại đối với lao động trẻ và ít kinh nghiệm trong các ngành nghề dễ bị AI thay thế, như lập trình phần mềm và dịch vụ khách hàng.

Tuy nhiên, không phải ai cũng đồng tình với kết luận này. Thị trường lao động hiện chịu ảnh hưởng từ nhiều yếu tố khác như lãi suất hay thuế quan. Mặc dù cả hai nghiên cứu đều cố gắng kiểm soát các biến số đó, giới chuyên môn vẫn thận trọng khi cho rằng AI là nguyên nhân chính khiến sinh viên mới ra trường khó xin việc.

Nếu những nghiên cứu này phản ánh đúng xu hướng, điều gì đang thực sự xảy ra?

Một giả định phổ biến cho rằng người lao động lớn tuổi sở hữu kinh nghiệm mà AI không thể bắt chước, trong khi người trẻ mới vào nghề thường đảm nhận những công việc lặp lại và đơn giản hơn. Hai nghiên cứu sinh Harvard, Seyed M. Hosseini và Guy Lichtinger, đã nêu quan điểm này trong bài viết của mình, và có lẽ họ hiểu rất rõ những công việc tẻ nhạt này như thế nào.

Một nghiên cứu khác từ Đại học Toronto bổ sung rằng AI rất giỏi ở khâu “thực thi” như làm slide, xử lý dữ liệu, tóm tắt tài liệu, nhưng lại thiếu khả năng đánh giá và lựa chọn chiến lược. Nói cách khác, kỹ năng và trực giác vẫn là những thứ AI không có, và con người chỉ có được chúng nhờ kinh nghiệm.

Tuy nhiên, quan điểm này không hoàn toàn đúng và có phần tâng bốc cấp quản lý, những người thường cho rằng công việc của họ quá phức tạp với AI. Trên thực tế, khả năng của AI vừa kỳ quặc vừa khó đoán. Không có gì đảm bảo AI có thể phân biệt rạch ròi giữa người mới và người kỳ cựu, dù là ở thời điểm hiện tại hay trong tương lai.

Vấn đề lớn nhất của lập luận này là nó quá một chiều và cứng nhắc. Ngay cả khi AI đang làm tốt phần việc vốn dành cho người trẻ, thì chính họ mới là nhóm có khả năng thích nghi tốt nhất.

Chúng ta có thể đang ở giai đoạn chuyển tiếp, nơi người lao động trẻ rơi vào thế yếu, không phải vì họ bị đào thải mà vì các công ty đang “án binh bất động” để xem AI có thể cải thiện năng suất và tiết kiệm chi phí nhân công đến đâu. Theo nhà kinh tế Bharat Chandar, đồng tác giả nghiên cứu của Stanford, nếu các công ty hiểu rõ cách tích hợp AI vào công việc, họ hoàn toàn có thể quay lại tuyển dụng nhiều người trẻ hơn.

Cú sốc chuyên môn

Trong hai năm qua, nhiều tổ chức đã nhận ra rằng một số vị trí từng cần tuyển người làm toàn thời gian nay có thể được thay thế hoàn toàn hoặc một phần bởi trí tuệ nhân tạo. Nhưng điều đó không có nghĩa họ đã hiểu rõ cách triển khai AI trong thực tế, hay xác định được chính xác những kỹ năng mới nào là cần thiết.

“Phần lớn doanh nghiệp hiện vẫn chưa thực sự biết cách ứng dụng AI,” Karim Lakhani, chủ tịch Viện Thiết kế Dữ liệu Số tại Đại học Harvard kiêm giáo sư Trường Kinh doanh Harvard, nhận xét. Mặc dù tốc độ phổ biến của AI rất nhanh, việc xây dựng quy trình mới, định nghĩa vai trò mới và tìm kiếm cơ hội mới vẫn cần thêm thời gian. Trong lúc chưa rõ ràng, việc các doanh nghiệp tạm dừng tuyển dụng là điều dễ hiểu, theo nhận định của Avi Goldfarb, một trong ba nhà kinh tế tại Đại học Toronto: “Vì họ không biết nên tìm kiếm những kỹ năng gì.”

Xu hướng ngừng tuyển người càng dễ xảy ra hơn trong bối cảnh thuế quan gia tăng và bất ổn chính trị kéo dài. Trên thị trường việc làm hiện nay, nơi các công ty vừa không tuyển nhiều vừa không sa thải ồ ạt, người trẻ là nhóm chịu ảnh hưởng nặng nhất. Bởi nếu công ty không có nhu cầu mở rộng, họ sẽ không cần đến người mới vào nghề.

Dù vậy, tình trạng này sẽ không kéo dài mãi. Các quy trình cuối cùng sẽ đi vào ổn định, những vị trí công việc mới sẽ hình thành, và người lao động trẻ sẽ thích nghi bằng cách học kỹ năng mới. Đầu tháng này, OpenAI công bố kế hoạch ra mắt nền tảng việc làm mới, nhằm kết nối người lao động có kỹ năng AI với các nhà tuyển dụng.

Nếu nhìn lại lịch sử, người trẻ thường có lợi thế hơn khi cần thích nghi với công nghệ mới. Khi máy tính để bàn lần đầu được đưa vào văn phòng, chính những lao động lớn tuổi là nhóm bị ảnh hưởng nhiều nhất. Họ không quen gõ bàn phím, ít tiếp xúc với máy móc, và dễ bị tổn thương vì những kỹ năng mà họ tích lũy suốt nhiều năm bỗng trở nên lạc hậu.

Ngày nay, người trẻ cũng là nhóm sử dụng AI tích cực nhất: 46% tin nhắn gửi qua ChatGPT đến từ người dùng trong độ tuổi từ 18 đến 25.

Khi tham gia khảo sát, người trẻ thường thể hiện sự lo lắng về việc AI có thể thay thế họ. Nhưng nếu chỉ xét nhóm thực sự sử dụng công nghệ thường xuyên, mối lo ấy lại không lớn như tưởng tượng. Theo khảo sát của diễn đàn lập trình Stack Overflow, chỉ 15% lập trình viên từ 18 đến 24 tuổi cho rằng AI là mối đe dọa với công việc của họ, gần bằng với 13% ở nhóm tuổi từ 55 đến 64. Nhóm duy nhất không lo lắng rõ rệt là những người sắp nghỉ hưu.

Trong khi đó, một số công ty tiên phong trong ứng dụng AI đang bắt đầu đặt lại câu hỏi về chiến lược hạn chế tuyển dụng người trẻ. Shopify, công ty từng ra bản ghi nhớ yêu cầu các quản lý ưu tiên giải pháp tự động hóa trước khi xin phép tuyển thêm người, gần đây cho biết họ đang chủ động tuyển thực tập sinh vì đây là nhóm “có cách sử dụng AI sáng tạo nhất và luôn mang tư duy của người mới học,” theo bài viết từ quỹ đầu tư mạo hiểm First Round. Công ty DuoLingo, dù từng vấp phải làn sóng phản đối từ người dùng khi tích hợp AI vào ứng dụng, cũng chia sẻ quan điểm tương tự.

Eric Kutcher, đối tác cấp cao tại McKinsey & Co. và là chủ tịch khu vực Bắc Mỹ của hãng, cho rằng sự linh hoạt và khả năng tiếp cận AI thành thạo đang giúp nhóm lao động dưới 35 tuổi thích nghi tốt hơn với thị trường việc làm hiện nay. Khác với các giai đoạn trước, người trẻ hiện nay có thể tận dụng AI để tự học. Lakhani gọi đó là “cú sốc chuyên môn”, một thay đổi lớn có thể rút ngắn khoảng cách giữa người mới vào nghề và những người dày dạn kinh nghiệm.

Dạy và học cùng AI

Nhiều trường đại học đang điều chỉnh cách giảng dạy để trang bị cho sinh viên những kỹ năng cần thiết mới. “Dự báo rằng 50% công việc đầu vào sẽ bị AI cướp mất là quá phóng đại,” David Marchick, hiệu trưởng Trường Kinh doanh Kogod thuộc Đại học American, nhận định. “Sẽ có một số công việc bị AI thay thế, nhưng cũng sẽ xuất hiện rất nhiều công việc và cơ hội mới, đòi hỏi một bộ kỹ năng hoàn toàn mới.”

Tại Kogod, AI đang được tích hợp xuyên suốt chương trình đào tạo, với 90% giảng viên đưa AI vào lớp học hoặc đề cương giảng dạy, theo ông Marchick. Trường cũng tăng gấp đôi số học phần bắt buộc liên quan đến kỹ năng mềm, như thuyết trình và làm việc nhóm, nhằm đảm bảo sinh viên tốt nghiệp có nhiều giá trị hơn chỉ đơn thuần là khả năng “sử dụng công cụ.”

Ở Đại học Toronto, giáo sư Avi Goldfarb cũng thay đổi cách dạy cho học viên MBA. Trước đây, bài tập chính trong lớp marketing là lập kế hoạch tiếp thị. Nhưng ông cho biết, “năm ngoái tôi nhận ra ChatGPT có thể tạo ra bản kế hoạch tốt hơn hầu hết sinh viên, nên bài tập đó không còn giá trị nữa.”

Năm nay, sinh viên được yêu cầu thiết kế chiến dịch tiếp thị và triển khai nó bằng công cụ AI, về cơ bản hoạt động như một “agency một người.” Không phải ai cũng thoải mái với yêu cầu này, và một số sinh viên than phiền rằng làm một mình không phản ánh đúng cách ngành tiếp thị vận hành. Nhưng “những sinh viên giỏi nhất đã làm rất xuất sắc,” Goldfarb nói. “Tôi thực sự thấy nhiều bạn, chỉ với công cụ AI và ý tưởng của riêng mình, đã tạo ra những chiến dịch tiếp thị thú vị và hữu ích.”

Tất cả những điều này không nhằm phủ nhận mối đe dọa mà AI đang đặt ra cho nhiều ngành nghề trí óc. Đầu năm nay, sau khi trò chuyện với nhiều doanh nhân về AI và kỷ nguyên “đội ngũ siêu nhỏ” trong lĩnh vực công nghệ, viễn cảnh một công ty quảng cáo một người nghe ra lại có vẻ khả thi. Trong thế giới đó, AI có thể đảm nhiệm gần hết mọi phần việc, còn con người bị gạt ra ngoài. Tuy nhiên, kịch bản này hoàn toàn khác với viễn cảnh hiện nay, nơi nấc thang sự nghiệp bị gián đoạn nhưng những người có kinh nghiệm vẫn duy trì được vị thế.

Hiện tại, nhiều lãnh đạo doanh nghiệp đang gặp khó khăn trong việc định hình chiến lược AI, vì bản thân họ chưa từng trực tiếp sử dụng công cụ này, theo Lakhani. Ngược lại, chính những người cấp dưới của họ mới là nhóm đang tích cực tiếp cận công nghệ và nhận ra cơ hội từ nó.

“Người trẻ đang thích nghi,” Marchick khẳng định, “dù các tổ chức có muốn hay không.”

— Với sự hỗ trợ của Jo Constantz