Mỗi khi Masayoshi Son đặt cược lớn, đó hoặc là khởi đầu cho một kỷ nguyên mới, hoặc là dấu hiệu kết thúc của một chu kỳ công nghệ.

Chủ tịch tập đoàn SoftBank từng có nhiều cú thắng ngoạn mục. Việc sớm nhìn ra tiềm năng của Alibaba đã giúp SoftBank thu về 58 tỉ USD khi hãng thương mại điện tử Trung Quốc niêm yết cách đây một thập kỷ. Thương vụ mua lại ARM với giá 32 tỉ USD năm 2016, sau đó niêm yết đúng thời điểm cơn sốt AI bùng nổ vào năm 2023, lại giúp Son thắng lớn. Hiện tại, ARM chiếm gần một nửa tổng giá trị danh mục của SoftBank.

Nhưng đi kèm với đó là những cú trượt chân cũng ngoạn mục không kém. Vụ sụp đổ của WeWork, sau một thương vụ IPO bất thành và kết thúc bằng hồ sơ phá sản, khiến Son thiệt hại 11,5 tỉ USD. Vụ phá sản của công ty tài trợ thương mại Greensill còn kéo SoftBank ra hầu tòa. Tại Ấn Độ, Oyo Hotels & Homes đã phải hoãn đợt IPO lần thứ ba sau khi nhà đầu tư Nhật yêu cầu công ty chứng minh khả năng sinh lời rõ ràng hơn. Trong hai năm tài chính kết thúc vào tháng 3.2023, Vision Funds, nhánh đầu tư mạo hiểm của SoftBank, đã lỗ gần 70 tỉ USD.

Vậy nên, khi giờ đây Son lại “tất tay” với OpenAI của Sam Altman, câu hỏi đặt ra là chúng ta nên nhìn nhận thế nào. Hồi tháng 4, SoftBank dẫn đầu vòng gọi vốn định giá startup này ở mức 300 tỉ USD và cam kết sẽ đầu tư tới 30 tỉ USD trước cuối năm.

Có thể tôi đang thận trọng quá mức, nhưng niềm đam mê mới nhất của nhà sáng lập SoftBank lại khiến tôi nhớ đến thời kỳ của WeWork. Từ mô hình dòng tiền không bền vững cho đến cách chi tiền vội vã để chen chân vào cuộc chơi, cả hai startup kỳ lân này đều có nhiều điểm tương đồng. Và điều đó thật đáng lo ngại.

Ở cả hai trường hợp, SoftBank đều tham gia quá muộn, buộc Son phải bỏ ra hàng tỉ USD chỉ để có chỗ ngồi. WeWork đã bắt đầu huy động vốn từ năm 2011, nhưng SoftBank mãi đến năm 2017, sau khi lập Vision Funds trị giá 100 tỉ USD, mới tham gia. Tương tự, vòng gọi vốn kỷ lục của OpenAI năm nay cũng ở giai đoạn cuối, thường không còn nhiều dư địa cho các quỹ mạo hiểm kiếm lời. Thương vụ này còn làm gia tăng rủi ro tập trung tài sản trong danh mục của SoftBank. Nếu Son rót đủ 30 tỉ USD, OpenAI sẽ trở thành tài sản lớn thứ hai sau ARM. Tính đến cuối tháng 6, ông đã đầu tư 9,7 tỉ USD.

Một điểm chung khác là mức định giá tăng vọt trong thời gian ngắn. SoftBank lần đầu rót vốn vào WeWork tháng 8.2017, khi công ty được định giá 21 tỉ USD. Chỉ hơn một năm sau, họ tiếp tục bơm thêm 3 tỉ USD, nâng định giá lên 45 tỉ. Với OpenAI, SoftBank đang mua cổ phần từ thị trường thứ cấp theo mức định giá 500 tỉ USD, gần gấp đôi con số mà Son bỏ ra chỉ khoảng sáu tháng trước. Câu hỏi đặt ra là liệu ông có đang trả cái giá quá đắt.

Cuối cùng, cả hai công ty đều đưa ra dự báo đẹp đến không tưởng dù chưa từng trải qua một chu kỳ suy giảm thật sự nào. WeWork sụp đổ một phần vì đại dịch Covid-19 đã thay đổi cách và nơi con người làm việc, kéo theo nhu cầu thuê văn phòng lao dốc. Với OpenAI, người ta chỉ có thể hy vọng rằng AI tạo sinh sẽ không bị gián đoạn bởi những yếu tố bên ngoài như thiếu điện hay khủng hoảng năng lượng, vì định giá “trên trời” của OpenAI phụ thuộc vào khả năng vận hành hoàn hảo. Trong dự báo mới nhất, OpenAI kỳ vọng doanh thu năm 2030 sẽ đạt 200 tỉ USD, tăng vọt từ mức chỉ 13 tỉ USD trong năm nay.

Còn một điểm nữa là tốc độ đốt tiền. Cuối năm 2019, lo sợ WeWork cạn tiền, SoftBank, khi đó đã sở hữu khoảng 1/3 cổ phần công ty, buộc phải tung ra gói cứu trợ. Nhảy đến năm 2025, ngày càng có nhiều người tỏ ra lo ngại về dòng tiền của OpenAI. Công ty dự kiến sẽ tiêu 115 tỉ USD trong giai đoạn 2025–2029. Không ai rõ họ định thanh toán hợp đồng điện toán đám mây trị giá 300 tỉ USD đã ký với Oracle như thế nào. Hợp đồng này sẽ bắt đầu vào năm 2027, thời điểm mà theo dự báo đầy lạc quan của chính OpenAI, doanh thu chỉ mới đạt 60 tỉ USD.

Cả hai startup đều có đặc điểm giống nhau, khi đều có chi phí cố định cao nhưng dòng thu nhập lại không chắc chắn. WeWork ký hợp đồng thuê dài hạn mà không yêu cầu cam kết tương đương từ phía khách hàng. Tương tự, OpenAI phải chi hàng trăm tỉ USD trong thập kỷ tới, còn người dùng thì có thể hủy đăng ký bất cứ lúc nào. Mô hình kinh doanh kiểu này chỉ có thể tồn tại nếu dòng vốn đầu tư mạo hiểm tiếp tục chảy vào. Nếu không, khủng hoảng thanh khoản là điều khó tránh khỏi.

Hiện tại, Son vẫn đang được hưởng lợi. Cổ phiếu SoftBank vừa lập đỉnh mới hồi tuần trước sau khi Oracle, một trong những đối tác AI chủ chốt, tiết lộ họ đang nắm giữ gần nửa ngàn tỉ USD hợp đồng tương lai, trong đó OpenAI đóng góp một phần đáng kể. Nhưng tạm gác cảm giác hưng phấn lại một chút. Chúng ta nên tự hỏi liệu đây có thực sự là tin tốt cho SoftBank không, và liệu OpenAI có thể tạo ra dòng tiền tự do dương với cách chi tiêu “mạnh tay” như hiện tại không?

Một lần nữa, Son lại đến trễ. Và lần này, trước mặt ông là một vực sâu không đáy.