Tại tọa đàm “Phát triển bền vững ngành điện – Những vấn đề đặt ra” do Cổng Thông tin điện tử Chính phủ tổ chức ngày 10.9, nhiều quan điểm đã được đưa ra từ cơ quan quản lý, doanh nghiệp và giới chuyên gia, xoay quanh các chủ đề nóng: thị trường bán lẻ điện, hóa đơn tăng đột biến, minh bạch tài chính của EVN, cũng như định hướng chính sách trong thời gian tới.

Các đại biểu thống nhất rằng ngành điện đang trong quá trình chuyển đổi quan trọng. Theo ông Trịnh Quốc Vũ, Phó Cục trưởng Cục Điện lực, EVN hiện không còn giữ vị thế bán lẻ duy nhất. Có hơn 740 đơn vị mua buôn, bán lẻ tham gia thị trường, chiếm gần 9% sản lượng thương phẩm, còn EVN vẫn nắm khoảng 91%. Từ tháng 7.2024, Nghị định 80 cho phép doanh nghiệp mua điện trực tiếp từ các nhà máy tái tạo, mở đường cho một thị trường bán lẻ cạnh tranh hơn. Đây được xem là bước tiến để giảm dần tình trạng độc quyền và tăng lựa chọn cho khách hàng, nhất là các tập đoàn sản xuất lớn.

Một trong những vấn đề được dư luận quan tâm là hóa đơn điện tăng cao trong tháng 8. Phó Tổng giám đốc EVN Nguyễn Xuân Nam lý giải hiện tượng này gắn với nắng nóng kỷ lục, khi tiêu thụ toàn quốc vượt 1 tỉ kWh/ngày, mức cao chưa từng có. Theo ông, hơn 3,2 triệu hộ có mức dùng điện tăng trên 30% so với tháng trước, song các kiểm tra kỹ thuật không phát hiện sai sót trong hệ thống đo đếm. Những phản ánh về tiền điện bất thường phần lớn xuất phát từ các khu đô thị, chung cư nơi đơn vị mua buôn không thuộc EVN chịu trách nhiệm phân phối. EVN cho biết đã triển khai rộng rãi công tơ điện tử và ứng dụng theo dõi trên điện thoại để người dân giám sát, đồng thời duy trì đường dây nóng hỗ trợ xử lý khiếu nại.

Từ góc độ Quốc hội, ông Phan Đức Hiếu đánh giá EVN đang phải gánh nhiều vai trò: vừa đảm bảo cung ứng, vừa duy trì giá ổn định, vừa đầu tư cho tương lai. Ông thừa nhận dịch vụ điện đã cải thiện đáng kể, từ thời gian cấp điện rút ngắn, phương thức thanh toán đa dạng cho đến độ tin cậy của lưới điện. Tuy vậy, ông cũng nhấn mạnh công tác truyền thông còn hạn chế. Khi hóa đơn tăng đột biến, khách hàng thường rơi vào thế bị động. Theo ông, EVN cần đưa ra cảnh báo tiêu dùng theo thời gian thực, phát triển công cụ “dự báo thời tiết điện năng”, thậm chí có một số tổng đài thống nhất trên toàn quốc để người dân dễ tiếp cận.

Vấn đề tài chính của EVN cũng thu hút nhiều chú ý. Đại diện tập đoàn cho biết năm 2023 doanh nghiệp ghi nhận lỗ lũy kế khoảng 50.000 tỉ đồng, chủ yếu do giá bán điện chưa kịp điều chỉnh theo chi phí đầu vào. Tuy nhiên, một số chuyên gia như ông Nguyễn Tiến Thỏa, nguyên Cục trưởng Cục Quản lý giá, cho rằng khái niệm “lỗ” chưa chính xác, bản chất là “thâm hụt dòng tiền” vì giá bán thấp hơn giá thành khoảng 135–149 đồng mỗi kWh. Theo ông, đây không phản ánh yếu kém quản trị mà là lựa chọn chính sách nhằm giữ ổn định vĩ mô. Thực tế, Kiểm toán Nhà nước cùng nhiều cơ quan đã rà soát chi phí sản xuất – kinh doanh điện và xác nhận con số minh bạch.

Để giải quyết vấn đề này, Bộ Công Thương đang nghiên cứu sửa đổi Nghị định 72 theo hướng phản ánh kịp thời chi phí đầu vào và bảo toàn vốn cho EVN. Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị cũng yêu cầu tăng quyền tự chủ cho doanh nghiệp, đồng thời chấm dứt tình trạng chậm thanh toán cho các nhà đầu tư tư nhân trong lĩnh vực điện. Các chính sách mới được kỳ vọng vừa bảo đảm khả năng tài chính của EVN, vừa tạo động lực để khu vực tư nhân tham gia mạnh hơn vào hạ tầng năng lượng.

Một số chuyên gia tại tọa đàm cũng đưa ra kinh nghiệm quốc tế. Ông Hà Đăng Sơn lưu ý rằng hầu hết các nước đều trải qua cú sốc giá đầu vào và phải can thiệp để chia sẻ với người dân, nhưng sau đó vẫn phải điều chỉnh giá bán theo hướng tiệm cận thị trường. Malaysia từng chứng kiến chi phí sản xuất tăng 45% song giá bán lẻ chỉ tăng 10%, trong khi Thái Lan áp dụng cơ chế tách phí dự phòng để điều chỉnh linh hoạt hơn. Điều này cho thấy sự cần thiết của một lộ trình minh bạch và có dự báo rõ ràng, thay vì để dồn áp lực vào một thời điểm.

Về cấu trúc chi phí, ông Lê Việt Cường phân tích giai đoạn 2018–2023, chi phí sản xuất điện chiếm tới 74–82% tổng giá thành, còn các khoản truyền tải, quản lý, vận hành có xu hướng giảm. Việt Nam hiện phụ thuộc đáng kể vào than và khí nhập khẩu, hai yếu tố dễ biến động mạnh theo thị trường thế giới, khiến bài toán giá thành khó lường trước. Do đó, việc thúc đẩy đầu tư vào lưới điện và năng lượng tái tạo, đồng thời có cơ chế chia sẻ rủi ro giữa nhà nước, doanh nghiệp và người tiêu dùng là điều cần thiết.

Từ nhiều góc nhìn, các đại biểu đều cho rằng việc điều chỉnh giá điện trong tương lai phải đi kèm minh bạch thông tin, phân bổ chi phí hợp lý và có chính sách hỗ trợ các hộ nghèo, đối tượng dễ bị tổn thương. Đồng thời, nên thiết lập chu kỳ điều chỉnh ngắn hơn, khoảng ba tháng, để giảm thiểu cú sốc. Về dài hạn, ngành điện cần tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh, cho phép tư nhân tham gia nhiều hơn không chỉ ở khâu phát mà cả truyền tải, phân phối, qua đó phân tán rủi ro và bảo đảm đầu tư bền vững.

Nhìn tổng thể, những tranh luận tại tọa đàm cho thấy ngành điện đang đứng trước yêu cầu tái cấu trúc toàn diện: ừa giữ ổn định vĩ mô, vừa bảo đảm tài chính cho EVN, vừa khuyến khích đầu tư mới. V

Điều quan trọng là các quyết sách sắp tới phải dung hòa lợi ích của nhà nước, doanh nghiệp và người tiêu dùng, để thị trường điện có thể phát triển theo hướng minh bạch, cạnh tranh và bền vững hơn trong tương lai.