Theo số liệu của bộ Công Thương, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu của Việt Nam trong 11 tháng năm 2025 đạt gần 840 tỉ USD, trong đó xuất khẩu đạt hơn 430 tỉ USD, tăng trên 16% so với cùng kỳ năm trước. Đà tăng mạnh này giúp Việt Nam duy trì vị thế trong nhóm 20 nền kinh tế xuất khẩu lớn nhất thế giới và tiếp tục xuất siêu năm thứ mười liên tiếp, tạo nguồn ngoại tệ ổn định và giảm áp lực lên tỉ giá.

Tuy nhiên, các nhà hoạch định chính sách và chuyên gia cảnh báo rằng những con số ấn tượng này đang che lấp nhiều thách thức mang tính cấu trúc. Sự phục hồi chậm của kinh tế toàn cầu, xung đột địa chính trị kéo dài và xu hướng bảo hộ dưới các hình thức mới đang khiến môi trường thương mại trở nên khó đoán hơn. Cùng lúc, các yêu cầu về phát thải, truy xuất nguồn gốc và trách nhiệm xã hội đang trở thành điều kiện bắt buộc đối với hàng hóa xuất khẩu.

Bên trong nền kinh tế, mô hình xuất khẩu của Việt Nam vẫn phụ thuộc lớn vào khu vực doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Trong khi đó, doanh nghiệp trong nước chưa tham gia sâu vào các khâu có giá trị gia tăng cao như thiết kế, thương hiệu và phân phối. Nhiều ngành xuất khẩu chủ lực vẫn dựa nhiều vào nguyên liệu và linh kiện nhập khẩu, khiến chuỗi cung ứng dễ bị gián đoạn khi có cú sốc bên ngoài.

Theo đánh giá của các chuyên gia, ba dạng mất cân đối đang ngày càng rõ nét. Thứ nhất là sự tập trung vào một số thị trường xuất khẩu chủ lực. Thứ hai là sự chênh lệch vai trò giữa khu vực FDI và doanh nghiệp trong nước. Và quan trọng nhất là giá trị gia tăng tạo ra trong nước còn hạn chế, chủ yếu dừng ở khâu sản xuất cuối.

Trong bối cảnh đó, trọng tâm chính sách đang được dịch chuyển từ mục tiêu tăng trưởng nhanh sang tăng trưởng bền vững. Điều này đòi hỏi Việt Nam phải củng cố năng lực sản xuất trong nước, phát triển các ngành công nghiệp nền tảng và từng bước làm chủ nguồn nguyên liệu đầu vào. Với nông nghiệp và nông sản, hướng đi được xác định là giảm phụ thuộc vào sản lượng, tăng tỉ trọng chế biến sâu và xây dựng thương hiệu.

Một hướng đi khác được nhấn mạnh là thương mại điện tử xuyên biên giới. Dù thương mại điện tử nội địa tăng trưởng nhanh, xuất khẩu trực tuyến vẫn chưa trở thành động lực chính. Nguyên nhân nằm ở năng lực tổ chức thực thi của doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ, khi phải đồng thời đáp ứng yêu cầu về logistics, thanh toán, marketing số và pháp lý quốc tế.

Song song với chuyển đổi số, chuyển đổi xanh được xem là yêu cầu không thể đảo ngược. Các tiêu chuẩn môi trường và phát thải được đánh giá là thách thức lớn, nhưng cũng tạo cơ hội để doanh nghiệp tái cấu trúc và nâng cấp năng lực cạnh tranh nếu có lộ trình đầu tư phù hợp.

Nhìn tổng thể, xuất khẩu Việt Nam đang đứng trước ngưỡng chuyển đổi quan trọng. Việc duy trì vai trò động lực tăng trưởng của khu vực này trong giai đoạn tới sẽ phụ thuộc vào khả năng chuyển từ mở rộng quy mô sang nâng cao chất lượng, tự chủ hơn trong chuỗi giá trị và thích ứng với một trật tự thương mại toàn cầu đang tái định hình.