Những tháng gần đây không dễ dàng với những người tin vào khái niệm “Pax Americana”, tức trật tự tiền tệ toàn cầu do đồng USD chi phối. Đã có nhiều người tự tin tuyên bố rằng thời kỳ thống trị của nó đã chấm dứt. Tại châu Á, đây là thời điểm tốt để “bán tài sản Mỹ”. Các nhà đầu tư tỉnh táo đang nỗ lực tìm kiếm giải pháp thay thế — một đồng tiền hội đủ lợi thế của đồng bạc xanh nhưng không mang nhiều rủi ro đến vậy. Tại châu Âu, làn sóng ủng hộ đồng euro cũng đang mạnh lên.

Nhưng điều đó không đơn giản. Tôi nghi ngờ các quan điểm bi quan về đồng USD, không phải vì đánh giá thấp mức độ nghiêm trọng của các chính sách thuế quan hay các hành động phá vỡ pháp quyền của Tổng thống Donald Trump, bởi chúng thực sự có thể làm suy yếu đồng tiền này.

Trên thực tế, các lập luận đó đều có cơ sở, nhất là trong bối cảnh đồng bạc xanh vẫn duy trì sức mạnh đáng kể trong vài năm qua. Việc đồng yên Nhật, đô la Đài Loan, won Hàn Quốc và baht Thái tăng giá đều là phản ứng hợp lý theo lập luận này. Ngay cả đồng ringgit của Malaysia — từng bị kiểm soát vốn gắt gao từ cuối thập niên 1990 — cũng đang phục hồi tốt.

Điều đáng bàn là sự tự tin tuyệt đối trong các nhận định về “cái chết” của đồng đô la. Khi càng ngày càng có nhiều người viện dẫn chính sách ngoại hối dưới thời Richard Nixon, ta nên nhớ rõ điều mà ông thật sự lo lắng khi đó. Dù nhóm cố vấn của Nixon tin rằng việc từ bỏ chế độ bản vị vàng sẽ khiến USD mất giá — một điều họ không quá quan ngại — nhưng họ cũng không chắc điều đó sẽ xảy ra. Đồng USD quả thực đã trải qua vài năm khó khăn, nhưng cuối cùng vẫn giữ được vị trí trung tâm trong hệ thống tài chính toàn cầu.

Hiện tại, tình hình đòi hỏi cái nhìn thận trọng hơn, điều đã được đưa ra tại một hội nghị ở Singapore tuần trước. Diễn đàn chính sách tiền tệ châu Á không dành nhiều thiện cảm cho ông Trump. Singapore, quốc gia đã tích lũy được khối tài sản lớn nhờ tự do hóa thương mại, dòng vốn và nhân lực, có lý do chính đáng để lo ngại về tác động lâu dài từ các chính sách thuế quan. Tuy nhiên, hội nghị không đưa ra tuyên bố “tận thế” nào. Đồng USD và trái phiếu kho bạc Mỹ vẫn là tài sản an toàn hàng đầu, dù không còn tuyệt đối như trước.

“Chúng ta đang chứng kiến bước lùi trong vai trò trung tâm của đồng USD,” Adam Posen, chủ tịch Viện Kinh tế Quốc tế Peterson, phát biểu tại diễn đàn. “Vấn đề không phải là có hay không, mà là USD nên chiếm tỷ trọng bao nhiêu.”

Một trong những câu hỏi được đặt ra tại diễn đàn là liệu đồng euro đã sẵn sàng tận dụng cơ hội này hay chưa. Xét cho cùng, đồng tiền này được giao dịch tự do và khu vực đồng euro là một thị trường lớn. Nếu Đức thực hiện đúng cam kết tăng chi tiêu công mạnh mẽ, thị trường vốn tại đây có thể được mở rộng đáng kể. Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) cũng được đảm bảo tính độc lập, theo hiệp ước pháp lý. Dưới thời ông Trump, giá đồng euro đã tăng khoảng 8% trong năm nay. Nhưng liệu điều đó có đủ để thay thế đồng USD?

Chủ tịch ECB Christine Lagarde đã đưa ra quan điểm tại một bài phát biểu ở Berlin hôm thứ Hai. Theo bà, những thay đổi hiện nay tạo cơ hội để đồng euro khẳng định vai trò của mình và giúp châu Âu có quyền tự quyết trong tương lai. Tuy nhiên, bà cũng nhấn mạnh rằng đặc quyền này cần phải được giành lấy, bởi nó sẽ không tự nhiên rơi lên đầu họ.

Lagarde nói rằng Mỹ có xu hướng hành động đơn phương, điều khiến vai trò của nước này với tư cách là quốc gia phát hành đồng tiền dự trữ toàn cầu bị đặt dấu hỏi. Dù vậy, bà khẳng định USD vẫn chưa có đối thủ xứng tầm, ngoại trừ vàng. Nhận định đó có phần đúng, nhưng cần nhớ rằng phản ứng trước cú sốc năm 1971 cũng không hề nhẹ nhàng.

Báo chí lúc đó cho rằng đây là dấu chấm hết của đồng USD. Cuốn sách của Jeffrey E. viết về các quyết định của Nixon đã ghi lại nhiều phản ứng khi đó: truyền thông Đức gọi đây là “sự sụp đổ của đồng bạc xanh”, trong khi tờ Sunday Times tại Anh viết rằng “sự phế truất của đồng tiền tối cao”. Những tuyên bố rằng tình hình hiện nay đã khác cần được xem xét không chỉ dựa trên những gì từng diễn ra trong các cuộc khủng hoảng tiền tệ trước đây, mà còn dựa trên cách người ta cảm nhận và phản ứng với chúng ngay tại thời điểm đó.

Châu Á hiện đang được chú ý đặc biệt do đồng USD giữ vai trò rất mạnh tại khu vực này. Nhiều quốc gia đã hưởng lợi từ việc duy trì cơ chế neo cứng hoặc bán cứng đồng USD trong nhiều năm. Nhưng chính mô hình này cũng bộc lộ điểm yếu trong cuộc khủng hoảng tài chính châu Á. Giờ đây, tỷ giá dao động linh hoạt hơn, nhưng các ngân hàng trung ương vẫn can thiệp khi biến động vượt tầm kiểm soát và vẫn chủ yếu theo dõi tỷ giá với đồng USD.

Tuần này, các nhà lãnh đạo Đông Nam Á đã công khai chỉ trích kế hoạch áp thuế của ông Trump vì gây bất ổn thương mại với thị trường xuất khẩu lớn nhất của khu vực. Họ cũng kêu gọi đa dạng hóa thị trường thương mại, vượt ra ngoài các đối tác truyền thống — một yêu cầu hoàn toàn chính xác trong bối cảnh hiện nay.

Vẫn chưa rõ liệu các lựa chọn thay thế hiện nay có đủ quy mô để sánh với nước Mỹ hay chưa. Việc chuyển dịch dự trữ tiền tệ trên diện rộng thường luôn đi kèm rủi ro lớn. Vấn đề đặt ra là: nếu không phải USD, thì sẽ là gì? Trung Quốc dường như chưa sẵn sàng đảm nhận vai trò đó, và chính họ cũng chưa đặt đủ niềm tin vào thị trường. Dù đồng nhân dân tệ hiện nay ít bị kiểm soát hơn so với trước năm 2005 — thời điểm Bắc Kinh từ bỏ cơ chế neo cố định với USD — Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc vẫn can thiệp thường xuyên và đưa ra định hướng tỷ giá mỗi ngày.

Đồng USD đã chịu nhiều cú sốc trong lịch sử, và điều đó là bình thường. Khi đánh giá tình hình hiện nay, việc tránh đưa ra những kết luận bi quan cực đoan sẽ hữu ích hơn. Vào tối hôm Tổng thống Nixon phát biểu, Bộ trưởng Tài chính John Connally đã thông báo rằng một quan chức ít tên tuổi khi đó — Paul Volcker — sẽ được cử đi công du các thủ đô lớn. Chính người này sau đó đã trở thành biểu tượng trong cuộc chiến chống lạm phát và giúp Cục Dự trữ Liên bang trở thành một tài sản chiến lược không chỉ với nước Mỹ mà với cả thế giới. Cho đến khi có một thể chế khác đủ năng lực sử dụng bảng cân đối kế toán để điều tiết kinh tế toàn cầu trong lúc khó khăn, việc vội vã tuyên bố rằng hồi chuông báo tử của đồng USD đã vang lên là điều thiếu thận trọng.