Trung Quốc chỉ mất một thế hệ để trở thành nước cho vay lớn nhất với các nước đang phát triển, như một phần trong chính sách thúc đẩy mở rộng thị trường kinh doanh lẫn sức ảnh hưởng, giống cách nước Mỹ mở rộng sức mạnh kinh tế trong thế kỷ 20.

Trong bối cảnh ngày càng có nhiều nước nghèo đối mặt với nợ nần, Trung Quốc tận dụng nguồn dự trữ ngoại hối dồi dào trong ngân hàng trung ương để trở thành nguồn cứu trợ chính những quốc gia đã luôn vay tiền họ suốt ngần ấy năm qua.

Trong nghiên cứu mới đây, người ta đã có cái nhìn hiếm có về cách mà ngân hàng Nhân dân Trung Quốc (tên gọi chính thức của ngân hàng trung ương nước này - PBOC) sử dụng “kho vũ khí” 3,3 ngàn tỉ đô la Mỹ của họ: Một nhóm các nhà kinh tế hàng đầu đã theo dõi ít nhất 240 tỉ đô la được Bắc Kinh cho 22 nước (bao gồm Argentina, Nigeria, và Pakistan) vay từ năm 2000 tới nay.

Nhóm tác giả gọi đây là “một hệ thống toàn cầu mới dành cho việc giải cứu xuyên biên giới thông qua cho vay đối với các nước đang căng thẳng nợ nần,” và có thể sánh ngang với những chương trình tương tự của Mỹ được triển khai từ những năm 1940.

Các hoạt động cho vay này cũng biến PBOC thành nguồn vay mượn chỉ được tìm đến khi các nước không còn lựa chọn nào khác, và là một nguồn giàu sức ảnh hưởng, trong bối cảnh quan hệ Mỹ - Trung ngày càng căng thẳng.

3/4 số tiền, tương đương 185 tỉ đô la, đã được Trung Quốc triển khai trong giai đoạn 2016-2021, thời kỳ mà những nền kinh tế đang phát triển và kinh tế mới nổi vốn đã vật lộn vì khó khăn tài chính, lại càng thêm chật vật do đại dịch Covid-19.

Tuy khó so sánh chính xác, 185 tỉ đô la nhiều hơn con số 144 tỉ đô la mà IMF (quỹ Tiền tệ Quốc tế) đã chi trong cùng khoảng thời gian. (Từ tháng 8.2021, IMF cũng tăng tổng hạn mức cho vay của họ lên 650 tỉ đô la, động thái đặc biệt nhằm đối phó đại dịch.)

Phần lớn hỗ trợ của Trung Quốc thông qua chương trình hoán đổi ngoại tệ của PBOC, về bản chất là những khoản vay lãi suất thấp giữa các ngân hàng trung ương. 

Trong suốt hai thập kỷ qua, PBOC đã thương lượng và ký các hợp đồng hoán đổi này với 40 nước và khối thương mại, đạt tổng giá trị 580 tỉ đô la trong nỗ lực mở rộng phạm vi sử dụng quốc tế của đồng nhân dân tệ dùng cho hoạt động thương mại và các mục đích khác.

Theo nghiên cứu, trong khoảng thời gian này, 22 nước đã vay ít nhất 170 tỉ đô la từ nguồn tín dụng này. Còn 70 tỉ đô la còn lại được ngân hàng và doanh nghiệp quốc doanh Trung Quốc cho chính phủ các nước vay.

Hoạt cho vay của Trung Quốc (thông qua ngân hàng trung ương nước này) gia tăng cùng với sự ra đời của sáng kiến “Vành đai và Con đường” (BRI) của chủ tịch Tập Cận Bình. BRI là kế hoạch thúc đẩy quyền lực mềm của Bắc Kinh, tới nay đã rót 900 tỉ đô la tiền vốn cho cơ sở hạ tầng và những dự án khác khắp thế giới.

Quan điểm chỉ trích BRI cho rằng dự án này đã gây ra khó khăn nợ nần cho các nước như Pakistan và Sri Lanka.

Kể từ cuộc suy thoái tài chính toàn cầu 2007-2008, các thỏa thuận hoán đổi tiền tệ đã trở thành điển hình phản ứng với khủng hoảng. Vào tháng 5.2020, lúc kinh tế Mỹ suy yếu nặng nề vì đại dịch, các ngân hàng lớn đã nhận gần 450 tỉ đô la từ các thỏa thuận hoán đổi cùng Fed, theo ngân hàng Thanh toán Quốc tế (BIS).

Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed) cùng bốn ngân hàng trung ương khác cũng đã dựa vào nguồn tài chính này vào tháng 3.2023, khi họ nỗ lực không để vụ sụp đổ của SVB trở thành hiệu ứng dây chuyền. Các khoản vay ngắn hạn này thường được trả lại sau vài ngày.

Theo nghiên cứu đăng ngày 27.3.2023, khác biệt trong các thỏa thuận hoán đổi tiền tệ của Trung Quốc là việc các nước nghèo dùng đến nguồn vốn của PBOC còn vì nhiều lý do khác ngoài việc củng cố thanh khoản. Họ dùng tiền này để tăng dự trữ ngoại hối của ngân hàng trung ương trong thời khắc khủng hoảng, nhằm tránh bị hạ mức tín nhiệm tín dụng, và để chống lại những cuộc “tấn công” vào đồng nội tệ.

Ngoài ra, các nước này cũng dùng số vốn từ Trung Quốc để trang trải cho ngân sách hoạt động của chính phủ. Trên thực tế, điều này đã biến ngân hàng trung ương Trung Quốc thành nguồn ngân quỹ khẩn cấp, hoặc nơi cung cấp các khoản vay bắc cầu, vai trò vốn xưa nay thuộc về IMF.

Quan chức PBOC hiện từ chối bình luận về bài viết này. Phát biểu trên một diễn đàn trực tuyến ngày 27.3.2023, Jin Zhongxia (Kim Trung Hạ), giám đốc mảng quốc tế của PBOC, cho biết hoạt động cho vay của Trung Quốc “chỉ là một phần nhỏ trong bức tranh lớn,” ngụ ý vấn đề nợ nần của các nước đang phát triển đã nghiêm trọng hơn do chính sách thắt chặt tiền tệ đang được áp dụng bởi ngân hàng trung ương các nước giàu, trong đó có Fed.

Nghiên cứu này được thực hiện bởi các nhà kinh tế học thuộc ngân hàng Thế giới (World Bank), dự án nghiên cứu AidData của trường William & Mary, đại học Harvard, cùng viện Kinh tế Thế giới Kiel (Đức), và được công bố vào một thời điểm quan trọng. 

Chính sách vay nợ chính là một vấn đề gây xung đột trong quan hệ Mỹ-Trung ngày càng căng thẳng, giữa những vấn đề thu hút nhiều sự chú ý khác như thương mại, công nghệ, và chính sách công nghiệp. 

Mỹ và những nước cho vay lớn khác đang tranh cãi với Trung Quốc quanh chủ đề giải pháp tốt nhất để tái cấu trúc nợ của các nước nghèo đã vỡ nợ như Sri Lanka hay Zambia. Cuối tháng 2.2023, ít nhất 30 nước nghèo nhất thế giới đang đối diện với khó khăn nợ nần hoặc rủi ro cao, theo IMF.

Trong quá khứ, Trung Quốc từ chối tham gia vào những cuộc thương thuyết về nợ có sự góp mặt của các nước cho vay hoặc IMF, thay vào đó họ thích tự mình thỏa thuận. Và thay vì xóa nợ, Bắc Kinh thường chọn phương án giãn nợ.

Carmen Reinhart, cựu kinh tế gia trưởng của ngân hàng Thế giới và là một nhà nghiên cứu, phê phán cách làm của Trung Quốc. “Đó sẽ là khởi đầu cho một thời kỳ rất dài những khó khăn về nợ nần của những nước đó, và vai trò hiện tại của Trung Quốc là làm trầm trọng thêm những khó khăn này.”

Nghiên cứu cũng cho thấy có sự liên quan giữa việc sử dụng các gói cho vay hoán đổi của PBOC với mức độ mắc nợ của những nước tham gia. Reinhart, giảng viên tại đại học Harvard, nói bà nghi ngờ Bắc Kinh đang gián tiếp cứu trợ cho giới chủ nợ Trung Quốc khi họ gặp khó khăn trong việc thu hồi các khoản vay phục vụ BRI.

Theo bà, nhóm tác giả của nghiên cứu không thể chứng minh điều này, nhưng “tiền ở đâu cũng là tiền. Việc PBOC có trực tiếp chi trả cho các chủ nợ Trung Quốc hay không không quan trọng lắm. Giúp tăng dự trữ cho ngân hàng trung ương sẽ giải phóng nguồn tiền để rót cho nơi khác trong thời khủng hoảng.”

Fed từng làm điều tương tự vào những năm 1980 để bảo vệ các ngân hàng Mỹ gặp khó khăn khi cho các nước Mỹ Latin vay, Reinhart cho biết.

Cùng lúc đó, giới chức tại Washington tiếp tục cảnh báo Bắc Kinh đang lôi kéo nhiều nước vào bẫy nợ. “Trung Quốc tham gia và tạo ra rất nhiều nợ nần,” cố vấn Nhà Trắng Amos Hochstein nói ở một hội thảo nghiên cứu tại Washington ngày 22.3.2023. 

Và giờ đây, theo Hochstein, IMF cùng các nước khác đang được yêu cầu cứu trợ những nước đang mắc nợ Trung Quốc. Do hợp đồng cho vay của Trung Quốc thường đi kèm điều khoản tối mật, nên mức độ nợ nần của các nước “con nợ” chỉ được biết rõ khi IMF được được cầu viện. 

Tương tự, người ta chỉ biết về số tiền mà các nước nhận từ chương trình hoán đổi với PBOC qua những nghiên cứu như trong bài. Để dễ so sánh, Fed cập nhật trực tuyến gần như theo thời gian thực mọi thỏa thuận hoán đổi của họ.

Tóm lại, rõ ràng Trung Quốc đang đóng vai trò lớn hơn trong những toan tính mà các nước nợ nần buộc phải xét đến, cũng như Trung Quốc đang là giải pháp thay thế cho hệ thống đã dẫn đường cho cách thế giới ứng phó với khủng hoảng kinh tế nhiều thập kỷ qua.

Và điều này đặc biệt quan trọng khi hai nền kinh tế lớn nhất thế giới đang ngày càng cạnh tranh quyết liệt nhằm tranh giành ảnh hưởng ở một thị trường tài chính và tiền tệ toàn cầu, mà theo lời nhóm tác giả nghiên cứu, đang “trở nên ngày càng đa cực, ít thể chế hóa, và kém minh bạch.”