Hiện nay, gần như chỉ còn hai loại tiêu đề chiếm lĩnh trang đầu các tờ báo kinh doanh: Những khoản đầu tư khổng lồ và định giá kỷ lục xoay quanh làn sóng AI, cùng với những thông báo sa thải nhân sự liên tiếp. Đáng chú ý là rất nhiều công ty xuất hiện trong cả hai nhóm.

Điều này cũng không quá khó hiểu. Các doanh nghiệp, bị cuốn hút bởi tiềm năng của công nghệ mới, đang đặt cược rằng AI sẽ giúp tăng năng suất, đồng nghĩa với việc cần ít nhân lực hơn. Thêm vào đó, giá cổ phiếu thường tăng sau các đợt cắt giảm. Tuy nhiên, nhiều quyết định sa thải có thể phản tác dụng. Thực tế, chúng có thể làm suy yếu chính mục tiêu mà các công ty đang theo đuổi: Khai thác tối đa sức mạnh của AI.

Nếu làn sóng cắt giảm nhân sự hiện nay là một sai lầm, thì đó là sai lầm mà rất nhiều doanh nghiệp đang mắc phải. Tháng trước, các doanh nghiệp Mỹ tiến hành nhiều đợt sa thải hơn bất kỳ tháng 10 nào trong vòng hai thập kỷ qua. Trong khi đó, nhiều công ty trong danh sách này lại đạt kết quả tài chính tốt nhất từ trước đến nay. Amazon, công ty thông báo kế hoạch cắt giảm tới 30.000 nhân viên khối văn phòng, đang giao dịch ở mức giá cổ phiếu cao kỷ lục. Microsoft, cũng đang thực hiện đợt sa thải lớn nhất trong hai năm qua, vừa công bố lợi nhuận tăng 12%.

Nếu không phải vì khó khăn tài chính, vậy điều gì đang thúc đẩy làn sóng sa thải này? Trong một số trường hợp, AI rõ ràng là yếu tố then chốt. Chẳng hạn, Accenture tuyên bố cắt giảm 11.000 nhân sự vào tháng 9 với lý do những người này “không thể đào tạo lại để đáp ứng yêu cầu của lực lượng lao động vận hành bằng AI.” Khi cơn sốt AI lan rộng khắp nước Mỹ và thế giới, không ngạc nhiên khi công nghệ này tiếp tục được sử dụng làm cái cớ cho nhiều đợt cắt giảm tiếp theo. Một số người còn cho rằng đây là điều bắt buộc về mặt kinh tế. Geoffrey Hinton, người được mệnh danh là cha đẻ của AI và từng đoạt giải Nobel, cho rằng quy mô đầu tư vào AI hiện nay quá lớn, đến mức cách duy nhất để thu hồi vốn là sa thải hàng loạt.

Tuy nhiên, có một vấn đề lớn: Dù AI rất tiềm năng, các công cụ hiện nay không phải lúc nào cũng mang lại hiệu quả như kỳ vọng cho doanh nghiệp. Điều này không có nghĩa là AI vô dụng. Bản thân tôi từng nghi ngờ khả năng của ChatGPT, nhưng sau đó đã chuyển sang ủng hộ. Dù vậy, một khảo sát của Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) với 300 sáng kiến AI công khai cho thấy 95% không mang lại bất kỳ lợi tức đầu tư (ROI) nào, theo đánh giá của các lãnh đạo trực tiếp giám sát.

Nếu suy nghĩ kỹ, kết quả này không gây bất ngờ. AI không phải là công cụ “cắm vào là chạy” có thể thay thế con người một cách hoàn hảo. Phần lớn doanh nghiệp hiện vẫn chưa biết cách khai thác trọn vẹn tiềm năng công nghệ này. Có lẽ, đến hiện tại, chưa ai thật sự biết cách.

Để khai thác hiệu quả AI, doanh nghiệp cần thay đổi sâu rộng trong cách làm việc và tổ chức. Đây là một công nghệ còn non trẻ, đang phát triển nhanh chóng từng ngày. Khi chưa có lộ trình rõ ràng, điều doanh nghiệp cần là khả năng linh hoạt, sáng tạo và sẵn sàng đổi mới để thích nghi.

Việc sa thải nhân sự không chỉ ảnh hưởng đến người ra đi, mà còn khiến tinh thần người ở lại suy giảm, giảm gắn bó và gia tăng áp lực. Hệ quả là, theo nhiều nghiên cứu, các công ty sa thải trong giai đoạn tăng trưởng thường có kết quả tài chính kém hơn so với các đối thủ giữ nguyên đội ngũ.

Tác động tiêu cực này càng rõ rệt ở những ngành đổi mới nhanh. Một nghiên cứu tại Tây Ban Nha với hơn 2.000 công ty cho thấy nếu việc sa thải diễn ra cùng lúc với những thay đổi lớn về kỹ thuật, quy trình hoặc công nghệ, như khi chuyển sang dùng AI, năng lực đổi mới sẽ suy giảm vì nhân viên cảm thấy bị đe dọa và mất động lực thử nghiệm. Một nghiên cứu khác tại Anh phát hiện các đợt cắt giảm quy mô vừa và nhỏ không gây ảnh hưởng rõ rệt, nhưng nếu quá lớn, khả năng đổi mới sẽ bị kéo lùi đáng kể. Hiệu ứng ngược này có thể lý giải vì sao ngày càng nhiều công ty buộc phải tuyển lại nhân sự sau khi vừa sa thải.

Tất nhiên, không thể nói rằng sa thải lúc nào cũng là quyết định tệ hại. Trong một số trường hợp, việc cắt giảm nhân sự có thể giúp tổ chức tinh gọn hơn và trở nên sáng tạo hơn, đặc biệt nếu trước đó công ty quá cồng kềnh. Tuy nhiên, con đường này luôn tiềm ẩn rủi ro. Khi doanh nghiệp không còn đủ nguồn lực, điều dễ xảy ra với cường độ đầu tư lớn mà cuộc đua AI đang yêu cầu, thì ngay cả những công ty giàu có nhất cũng có thể gặp rắc rối. Lúc đó, tác động từ các đợt sa thải sẽ nhanh chóng chuyển từ tích cực sang tiêu cực.

Nghịch lý của các cuộc cách mạng công nghệ như AI nằm ở chỗ: Phát minh chỉ là bước đầu tiên. Điều quan trọng và khó khăn nhất là biết cách sử dụng nó một cách hiệu quả.

Và để làm được điều đó, doanh nghiệp cần một lực lượng lao động sẵn sàng học hỏi, sẵn sàng thử nghiệm và sẵn sàng thay đổi. Không phải một tập thể hoang mang sau khi thấy đồng nghiệp bị loại bỏ.

Việc sa thải để “dọn đường” cho AI có thể là lựa chọn hấp dẫn trong mắt các CEO hiện nay. Nhưng phần lớn những người lựa chọn hướng đi này rồi sẽ phải hối tiếc.