Việc Đài Loan lần đầu tiên áp đặt kiểm soát xuất khẩu chip đối với Nam Phi là một bước đi cần thiết. Hòn đảo này đang có một cơ hội ngắn ngủi để biến ưu thế công nghệ thành sức mạnh ngoại giao, trước khi áp lực từ Bắc Kinh khiến họ bị cô lập hơn trên trường quốc tế.

Đầu tuần này, Đài Bắc thông báo sẽ yêu cầu phê duyệt trước đối với hầu hết lô chip bán sang Nam Phi, sau khi chính quyền Pretoria tìm cách hạ cấp văn phòng đại diện của Đài Loan và yêu cầu chuyển khỏi thủ đô. Tuy nhiên, đến thứ Năm (25.9), Đài Loan cho biết tạm dừng biện pháp trên sau khi Nam Phi thể hiện thiện chí đàm phán.

Về mặt kinh tế, tác động gần như không đáng kể và chỉ mang tính biểu tượng. Năm ngoái, tổng giá trị hàng hóa thuộc danh mục bị đình chỉ mà Đài Loan xuất sang Nam Phi chỉ khoảng 4 triệu USD. Dù vậy, động thái này vẫn đánh dấu bước ngoặt trong chính sách ngoại giao của hòn đảo.

Trước nay, Đài Loan thường tránh dùng chip làm vũ khí chính trị. Ngược lại, Bắc Kinh mới là bên liên tục áp đặt trừng phạt kinh tế, nhất là khi các chính phủ nước ngoài có động thái bị xem là “thân Đài” hoặc “khiêu khích”. Trung Quốc từng ngừng xuất khẩu đất hiếm sang Nhật, cấm nhập hàng hóa từ Litva và trừng phạt các công ty liệt kê Đài Loan như một thực thể riêng biệt với Trung Quốc.

Nhưng lần này, Đài Loan cần phải hành động. Trong nhiều thập kỷ, Bắc Kinh đã tận dụng sức mạnh kinh tế để bào mòn số đồng minh ngoại giao của Đài Loan. Chủ tịch Tập Cận Bình đặt mục tiêu thống nhất “trong hòa bình” như một di sản để lại, nhưng cũng không loại trừ khả năng dùng vũ lực. Một Đài Loan bị cô lập sẽ trở thành mục tiêu dễ tổn thương hơn.

Áp lực ngày càng lớn. Hiện chỉ còn 11 quốc gia và Tòa thánh Vatican chính thức công nhận Đài Loan, giảm mạnh so với hơn 20 nước cách đây một thập kỷ. Từng quốc gia một đã chuyển sang ủng hộ Trung Quốc dưới sức ép từ Bắc Kinh. Đài Bắc buộc phải duy trì quan hệ “phi chính thức” thông qua các văn phòng đại diện hoạt động trong vùng xám ngoại giao. Nam Phi, chẳng hạn, đã chính thức cắt đứt quan hệ từ năm 1997 nhưng vẫn giữ liên lạc không chính thức với Đài Loan.

Mối quan hệ mong manh ấy bắt đầu thay đổi từ năm 2023, ngay sau khi Nam Phi đăng cai hội nghị thượng đỉnh BRICS với sự tham dự của ông Tập. Cuối năm nay, nước này tiếp tục tổ chức hội nghị G20, và nhiều khả năng nhà lãnh đạo Trung Quốc cũng sẽ có mặt. Pretoria chắc chắn muốn đảm bảo không có điều gì khiến đối tác kinh tế quan trọng này phật lòng.

Hiện vẫn chưa rõ Nam Phi có rút lại yêu cầu hay không, nhưng đây không phải lần đầu một quốc gia ép Đài Loan dời văn phòng đại diện khỏi thủ đô, và cũng sẽ không phải lần cuối. Năm 2017, Nigeria từng buộc Đài Bắc rời khỏi Abuja. Mỗi lần một chính phủ nhượng bộ trước yêu sách từ Bắc Kinh, sự yếu ớt của Đài Loan lại càng lộ rõ.

Chính điều đó đã khiến quyết định lần này của Đài Loan mang tính bước ngoặt. Đây không chỉ là phản ứng trước việc bị hạ cấp quan hệ ngoại giao, mà còn là cách gửi tín hiệu ra thế giới, theo nhà nghiên cứu Sana Hashmi thuộc Quỹ Giao lưu Đài Loan – Châu Á. “Chip bán dẫn là thế mạnh quan trọng nhất mà Đài Loan đang sở hữu,” bà nói. “Đây là thông điệp rằng các người không thể đối xử với chúng tôi như thế.”

Việc kiểm soát công nghệ then chốt, từ ô tô đến trí tuệ nhân tạo, mang lại cho Đài Loan lợi thế không thể thay thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Công ty TSMC sản xuất khoảng 90% lượng chip tiên tiến của thế giới, và vai trò trung tâm đó giúp Đài Loan hiện vẫn là mắt xích không thể thiếu.

Tuy nhiên, lợi thế này có thể không kéo dài. Ngay sau động thái của Đài Bắc, Nam Phi đã tính đến việc đa dạng hóa nguồn cung, với Mỹ, Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản nằm trong danh sách. Trong ngắn hạn, khó ai sánh được với Đài Loan về quy mô và trình độ công nghệ. Nhưng về lâu dài, TSMC có thể đánh mất vị thế dẫn đầu.

Việc ngồi yên cũng đầy rủi ro. Chiến lược “trăn siết mồi” của Bắc Kinh được thiết kế để thắt chặt Đài Loan trên mọi phương diện, từ chính trị, quân sự, kinh tế đến ngoại giao, cho đến khi Đài Bắc buộc phải khuất phục mà không cần nổ súng.

Chip bán dẫn sẽ không thể cứu Đài Loan thoát khỏi thế siết chặt đó mãi được. Nhưng hiện tại, đây vẫn là vũ khí mạnh nhất mà hòn đảo đang nắm giữ. Hành động dứt khoát lần này cho thấy Đài Loan sẽ không im lặng chịu nhục mỗi khi bị hạ thấp. Quan trọng hơn, nó khiến các quốc gia đang cân nhắc đứng về phía Bắc Kinh phải trả giá đắt hơn.

Đài Loan không nên tự hỏi liệu mình có đủ sức “vũ khí hóa” ngành chip hay không. Thay vào đó, họ cần tự hỏi điều gì sẽ xảy ra nếu không làm vậy.