Một ngày đầu năm 2021, người bạn cũ George gọi cho tôi. Tôi luôn thích những cuộc gọi để trò chuyện cập nhật với nhau như vậy, và chúng tôi thường buôn về chủ đề hẹn hò, phim ảnh và sự nghiệp sáng tác kịch bản của George. Nhưng lần này anh mang đến một đề tài mới: Bitcoin.

Tôi xin không nêu họ của George để bảo vệ riêng tư cho bạn, có vẻ thật sự háo hức muốn tôi tìm hiểu về tiền mã hóa (crypto). Anh gửi tôi những podcast có những “chuyên gia” về chuỗi khối (blockchain) và những bản tin thư (newsletter) chứa đầy những đồ thị “phân tích chuỗi khối.”

Theo George, anh đang lên kế hoạch tài chính cho tương lai xoay quanh Bitcoin, và không muốn bạn bè mình bị bỏ lại phía sau. Suốt một thời gian, tôi đã phớt lờ những lời kêu gọi của anh, vì với tôi toàn bộ câu chuyện tiền mã hóa thật phức tạp, mơ hồ, và đầy phiền toái.

Nhưng khi giá Bitcoin tăng lên, những tin nhắn từ George cũng ngày càng quyết liệt hơn. Tôi đồng ý xem thử, và sau khi “tự nghiên cứu” (nghĩa là lơ đễnh nghe dăm ba podcast với tốc độ tua nhanh 2x), tôi quyết định mua một ít Bitcoin.

Hàng loạt diễn biến gay cấn sau đó khiến giá trị các loại tiền mã hóa lao dốc vào năm 2022. Sau đó, George và tôi có một cuộc trò chuyện rất khác. “Tôi xin lỗi anh vô cùng,” George nói. “Đúng là người mù dắt người đui.” Quả thật, từ khi tôi bắt đầu mua vào, Bitcoin đã mất 3/4 giá trị. Hiện đang là giai đoạn mà cộng đồng tin tưởng vào blockchain gọi là “mùa đông tiền mã hóa” - một đợt lao dốc chưa biết bao giờ mới dừng lại.

Với George, nói lời xin lỗi với tôi chưa phải là việc khó nhất. Anh đã thuyết phục cha mẹ anh, những người Hoa di cư sang Mỹ, tiến hành đảo nợ (refinance) khoản vay thế chấp mua nhà để cho anh vay 50 ngàn đô la Mỹ để đầu tư vào Bitcoin. George để khoản tiền này trên Celsius, một dạng ngân hàng tiền mã hóa có trả lãi. Công ty này giờ đã phá sản, còn khoản tiền kia thì đang bị đóng băng, mà khả năng rất cao khó mà thu hồi được. 

“Tôi bảo cha mẹ rằng tôi rất xin lỗi, tôi rất nhục nhã, và tôi sẽ mổ bụng tự sát nếu cha mẹ muốn,” anh kể. Và tuy họ không muốn, nhưng anh vẫn nuôi ý định trả tiền cho bố mẹ mình ngay khi có thể.

Có vẻ như George, cũng như rất nhiều người khác trong số chúng ta bị mắc kẹt trong thế giới tiền mã hóa, đang không chỉ trải qua một sự thua lỗ tài chính mà còn là một sự đau đớn về tài chính - một mớ bòng bong của các cảm giác tội lỗi, trách tội lẫn nhau, và cảm thấy tồi tệ vì bị lừa gạt.

Kể từ lần gần nhất chúng tôi trao đổi, giá Bitcoin đã hồi phục một chút, nhưng điều đó không an ủi được mấy nếu tiền của bạn vẫn còn kẹt trên những nền tảng tệ hại như Celsius, hay đã mất sạch trên sàn giao dịch FTX đang dính cáo buộc lừa đảo của Sam Bankman-Fried, hay việc bạn đang nắm giữ những loại “coin thay thế” (altcoin - chỉ tất cả đồng tiền mã hóa ngoài Bitcoin) đang mọc lên như nấm sau mưa trong thời gian bùng nổ giao dịch cùng lúc với đại dịch Covid-19.

Với nhiều người, tiền mã hóa đã trở thành một nhân dạng, một cách thức để thể hiện rằng ta thông minh, dám đột phá, và ta đang đứng nơi tiền tuyến của công nghệ mới. Điều gì xảy ra với hình ảnh tự dựng lên này, khi nền tảng của nó bị xói mòn?

Khi mà, thay vì đóng vai đứa con hiểu biết của gia đình, bạn lại biến thành con cừu đen của cả nhà, và phải giải thích xem tiền tiết kiệm của cha mẹ mình đã biến đi đâu? (Công khai thông tin: Người viết vẫn chưa bán số tiền mã hóa của mình, chủ yếu là BTC và ETH, được mua lúc gần đỉnh thị trường, điều khiến người viết trở thành mục tiêu cho những câu hỏi tế nhị và những móc mỉa thích thú tại các cuộc họp mặt gia đình.)

Tâm trạng nhà đầu tư rất phức tạp. Về phần George, bất chấp những vụ lừa đảo, tấn công mạng không ngừng nghỉ, và biến cố sụp đổ thị trường, anh cho biết vẫn giữ niềm tin. “Tôi vẫn tin công nghệ chuỗi khối là một sự phát triển mang tính cách mạng,” anh nói. “Trong 10, 20, 50 năm nữa, tôi thật sự tin - tôi rất muốn tin - rằng ta sẽ nhìn lại và nói rằng Bitcoin là một phát minh sánh ngang với in ấn của thời đại Internet.”

Trong nghiên cứu tâm lý xã hội học có sức ảnh hưởng lớn vào năm 1956, When Prophecy Fails (Khi lời tiên tri sụp đổ), Leon Festinger, Henry Riecken và Stanley Schachter mô tả phản ứng của những tín đồ của những tà giáo ngày tận thế khi lời tiên tri chính xác của giáo chủ không xảy ra: Họ đơn giản là lùi ngày tận thế lại.

Vài người trong đó thậm chí còn tin tưởng mạnh mẽ hơn cả trước. Vì họ đã trót đầu tư quá nhiều, chẳng hạn bỏ công ăn việc làm hoặc cho đi tất cả tiền bạc, nên họ không thể chấp nhận lời tiên tri kia là rỗng tuếch. Nghiên cứu này đã trở thành ví dụ kinh điển cho tình trạng “bất đồng nhận thức,” khái niệm chỉ trạng thái tâm lý thường xảy ra khi cách một người nhìn nhận thế giới bị mâu thuẫn với các bằng chứng thực tế.

Tôi tò mò muốn biết những người tham gia vào tiền mã hóa xử lý tình trạng bất đồng nhận thức này ra sao. Mùa hè năm 2021, khi cơn sốt blockchain lên đỉnh điểm, tôi đã viết một bài báo về các cộng đồng tiền mã hóa, và thấy thật hữu ích khi chia họ thành từng nhóm khác nhau dựa trên khoản đầu tư ưa thích nhất của họ.

Có những người tối đa hóa danh mục Bitcoin, cho rằng loại tiền mã hóa đầu tiên này là cách duy nhất để chống lại tai ách của tài chính hiện đại lẫn của chính quyền. Rồi có người chơi Ethereum như một thú vui, xem công nghệ blockchain như một trò chơi Lego hiện đại để xây dựng những công cụ số hoàn toàn mới, và những người giao dịch DeFi (tài chính phi tập trung) chỉ đơn giản đang đánh cược theo sóng.

Mỗi nhóm lại có những giá trị và nền văn hóa riêng. Ngày hôm nay, tôi thấy càng hợp lý hơn khi phân chia những người này theo câu chuyện họ kể về những điều quái gở đã xảy ra với tiền mã hóa, và về cách mọi chuyện sẽ diễn biến tiếp ra sao.

NHỮNG NGƯỜI CHƠI TẤT TAY 

Trong một cuộc hội họp chủ yếu là nam giới trong một quán bar ở khu Midtown, New York vào tháng 1.2023, một nhóm đứng thành vòng tròn tranh luận xem điều gì đã xảy ra với tiền mã hóa.

Một người đổ lỗi cho quá nhiều “trò mèo” đang diễn ra trên thị trường, vì ai cũng có thể tự tạo ra một loại tiền mã hóa từ hư không. Một người khác chỉ ra tình trạng thiếu minh bạch ở nhiều tổ chức tiền mã hóa.

Một nhà giao dịch (trader) tên Boris Friedman nói tuy ai nấy vẫn đang “hoảng sợ” với tiền mã hóa vì vụ FTX, anh cho rằng thị trường sẽ hồi phục trong từ ba đến năm năm nữa. “Về dài hạn, sẽ có nhiều người tham gia hơn,” anh nói.

Gần đó, Corey Wilson, cổ đeo hai sợi dây chuyền, một sợi có hình mắt vị thần Ai Cập Ra, sợi kia mang logo của đồng tiền mã hóa HEX - đang nhấp một ly margarita. Wilson bảo tôi sau khi anh đã mất tiền vào vụ lừa đảo BitConnect rồi sau đó kiếm lại hết (và còn có lãi) từ HEX, anh vẫn đang mua tiền mã hóa mỗi ngày. “Hiện tôi thấy tình hình khả quan sau khi chúng ta đã đi qua những đợt giảm của thị trường,” anh nói. (HEX đã giảm gần 90% so với mức đỉnh.)

Rich Etienne, một kỹ sư ở Florida từng mất khoảng 100 ngàn đô la Mỹ trong vụ sụp đổ của Celsius, nói trong một cuộc phỏng vấn qua điện thoại rằng anh đang có cảm giác tốt về thị trường. Anh cho rằng vấn đề là theo dõi những hình mẫu trên biểu đồ. “Những chuyển động nhỏ, những trò bịp, những người tìm cách đẩy giá đồng coin.” Theo anh, giao dịch tiền mã hóa giống nghệ thuật hơn khoa học. “Ta bắt đầu có cảm giác rằng nó đây rồi.”

Từ một nhà đầu tư tổ chức chuyển sang đầu tư Bitcoin, một người Hà Lan mang biệt danh “Plan B” nổi tiếng vì tạo ra các biểu đồ dự báo giá Bitcoin sẽ vượt mốc 100 ngàn đô la Mỹ vào năm 2021. 

Khi dự báo này không thành, uy tín của anh xuống thấp. “Đã có rất nhiều người chửi bới,” Plan B nói với người viết qua Zoom. (Giống như rất nhiều “KOL” trong cộng đồng tiền mã hóa, anh thích dùng biệt danh vì lo ngại cho an toàn của bản thân.)

Anh vẫn bảo vệ phân tích đầy lạc quan của mình, nhất là mô hình nổi tiếng “stock-to-flow” của mình, vốn tiên đoán Bitcoin sẽ tiếp tục xu hướng đi lên khi tốc độ phát hành coin mới của nó chậm lại, như lập trình của người tạo ra nó, mang bí danh Satoshi Nakamoto. (Lý thuyết của mô hình này nói rằng giá Bitcoin chịu tác động của sự khan hiếm của chính nó, một lô gích quen thuộc với người sưu tập bọ vàng hay gấu bông Beanie Babies.)

Hiện Plan B ước đoán từ nay đến năm 2028, Bitcoin sẽ có giá từ 100 ngàn đến một triệu đô la Mỹ, so với mức 27 ngàn đô la như hiện tại. Nói cách khác, phải mất vài năm nữa. “Với tôi đây là cuộc chơi dài hạn,” anh nói, và cho biết thêm rằng cuộc chơi Bitcoin của mình là “được ăn cả, ngã về không.” “Bitcoin hoặc sẽ không là gì cả, hoặc sẽ kế thừa vị thế của đồng đô la Mỹ.”

Giới học thuật cho rằng kiểu tư duy này - rót thêm tiền dựa trên lòng tin, dù giá đã sụp đổ - là nhất quán với tâm lý học trong giao dịch lẫn cờ bạc. Các nhà đầu tư thường bán tài sản đã tăng giá hơn là buông bỏ những gì đã giảm giá - một hiện tượng được gọi là hiệu ứng ngược vị thế. 

Có nhiều cách lý giải khác nhau cho tâm lý này, theo lời Tobin Hanspal, phó giáo sư môn tài chính tại đại học Kinh tế và Kinh doanh Vienna. Một lý do cho việc này là người giao dịch nắm giữ một thứ tài sản đang mất giá bỗng yêu thích rủi ro vì họ cảm thấy mình không còn gì để mất. Một lối giải thích khác là họ muốn tránh cảm giác nuối tiếc.

Con người ta “không muốn chấp nhận thất bại và thừa nhận sự thật là họ đã phạm sai lầm,” Hanspal nói. (Đây là trường hợp của chính tôi.) Với những người vẫn giữ vững niềm tin, thì họ xem mọi biến cố sụp đổ là những cuộc thanh trừng cho thấy tiền mã hóa phải trở lại với nguồn cội.

Theo sách trắng về Bitcoin của Satoshi, đồng tiền mã hóa này cho phép mọi người giao dịch trực tiếp với nhau mà “không cần quyền hành trung ương” như chính phủ hay ngân hàng, hay một sàn giao dịch như FTX hay Celsius. Ý tưởng về sự phi tập trung có sức mạnh thiêng liêng với một số người, tạo ra hiệu ứng mạnh mẽ cả về mặt cảm xúc lẫn trí tuệ.

Chris Blec, người sáng lập bản tin qua thư (newsletter) Blec Report, đã tạo dựng tên tuổi nhờ phê phán mọi dự án tiền mã hóa đi chệch khỏi mục đích ban đầu của công nghệ chuỗi khối. Những công ty như FTX đã “lạm dụng phát minh của Satoshi,” anh nói. “Họ không dùng nó như ý định ban đầu.”

Blec lập luận rằng hầu hết các dự án sụp đổ trong năm qua đều gặp vấn đề tương tự: “Tin tưởng thái quá.” Bất kỳ hệ thống nào đòi hỏi lòng tin ở con người về bản chất đều không ổn định, và có thể tạo ra bong bóng. “Mỗi lần bong bóng vỡ,” anh nói, “lại thêm nhiều người hiểu ra điều đó.”

NHỮNG NGƯỜI HIỂU CHUYỆN

Frances Coppola không phải lúc nào cũng ghét tiền mã hóa. “Khi Bitcoin mới ra, tôi khá hào hứng,” cô nói. Là người viết về kinh tế học và ngân hàng ở Anh, từ lâu cô đã nhận thấy nhu cầu về giải pháp thay thế cho hệ thống thanh toán dựa vào ngân hàng, và tiền mã hóa trông giống một câu trả lời giàu hứa hẹn. Nhưng tới năm 2021, cô bắt đầu thấy nghi ngờ. Mùa hè năm đó, cô đăng một bài trên Twitter giải thích tại ngay cả những hệ thống phi tập trung cũng dễ lâm vào thảm họa thất bại.

Cô lập luận rằng, các loại tiền này sẽ lâm vào tình trạng bị rút tiền hàng loạt (bank-run) giống ngân hàng truyền thống nếu nhà đầu tư bắt đầu rút tiền ra, một điều không thuật toán nào ngăn chặn được. “Thuật toán được xây dựng trên giả định rằng con người sẽ không bao giờ hoảng loạn hoặc giẫm lên nhau để chạy trốn, nhưng đang phớt lờ thực tế áp đảo rằng họ luôn làm vậy,” cô viết.

Những dòng tweet của cô đã thu hút sự chú ý của Do Kwon, sáng lập của đồng TerraUSD, khi đó còn đang là một đồng coin “hot” dùng thuật toán phi tập trung để duy trì giá trị ổn định là một đô la Mỹ. TerraUSD là giải pháp thay thế đồng đô la Mỹ nổi tiếng trong giới giao dịch DeFi, và ai cũng có thể đầu tư đồng coin này để kiếm lời. “Tôi không tranh luận với người nghèo trên Twitter,” Kwon nhắn trên bài đăng của Coppola.

“Câu nói đó đã vận vào chính anh ta,” Coppola nói. “Lời tôi về sau đã được trích dẫn trong phiên tòa,” cô cười lớn thích thú. Tháng 5.2022, TerraUSD sụp đổ sau một cuộc rút tiền tháo chạy chính xác như Coppola mô tả.

Hiện nay, Kwon bị các nhà đầu tư kiện, và đã bị cơ quan công tố Mỹ truy tố tội danh lừa đảo (anh phủ nhận mọi cáo buộc). Với Coppola, vụ sụp đổ lớn mà đồng TerraUSD cũng đóng một vai trò trong đó là trải nghiệm vừa cay đắng vừa ngọt ngào. Cô không muốn tỏ ra hả hê, vì đã có quá nhiều người chịu đau khổ. Tuy nhiên, “tôi quả có chút thỏa mãn. Kiểu thấy chưa, một dạng niềm vui khi thấy người khác buồn, có thể nói vậy,” cô nói.

Nhưng từ khi tiền mã hóa sụp đổ, phe nghi ngờ đang ca bài chiến thắng. “Tôi không bảo họ đang mở champagne,” Amy Castor, một người chỉ trích tiền mã hóa nổi tiếng khác, đang là nhà báo tự do và viết cho một blog hỗ trợ độc giả, nói. Nhưng họ quả đã tăng về số lượng. “Lúc trước chúng tôi rất ít, chỉ la hét vào vực thẳm,” cô nói. “Giờ thì đông hơn nhiều.”

NHỮNG NGƯỜI ĐỔ LỖI

Trong thế giới của tiền mã hóa, 2022 là năm của “vai phản diện.” Những vai phản diện đột nhiên xuất hiện khắp nơi, làm ô uế thanh danh của một công nghệ lẽ ra là bất khả chiến bại. Thay vì chỉ ra những vấn đề có tính cấu trúc của tiền mã hóa (thiếu biện pháp bảo vệ nhà đầu tư, nặc danh, bị lợi dụng cho mục đích khủng bố…) những người tin vào nó lại chọn cách đổ lỗi cho các cá nhân (hoặc nhóm) vì đã… hành động không tốt.

Vai phản diện tồi tệ nhất đương nhiên thuộc về nhân vật được cộng đồng crypto gọi là “Scam Bankrupt-Fraud.” Molly White, nhân vật chỉ trích tiền mã hóa lớn tiếng đang điều hành trang web Web 3 Is Going Just Great cho rằng Bankman-Fried chỉ là con dê tế thần có lợi cho giới hâm mộ tiền mã hóa. “Thật tiện biết bao khi họ có thể bảo đây không phải vấn đề chung, mà chỉ là con sâu làm rầu nồi canh,” cô nói trong một cuộc phỏng vấn gần đây trên một podcast. (Bankman-Fried đang đối mặt với những cáo buộc hình sự, song phủ nhận.)

Những con dê tế thần khác cũng nhanh chóng xuất hiện. Trong chương trình Tucker Carlson Tonight của kênh truyền hình Fox News, người dẫn chương trình Tulsi Gabbard nhấn mạnh một giả thuyết không có cơ sở rằng giới chính trị gia Mỹ đang chuyển tiền (đô la Mỹ) cho Ukraine, rồi số tiền này được đầu tư ngược lại cho FTX, rồi lại rơi vào túi của các đảng viên đảng Dân chủ. (Bankman-Fried là người tài trợ lớn cho đảng Dân chủ, trong khi đồng nghiệp Ryan Salame thì tài trợ hàng triệu đô la Mỹ cho đảng Cộng hòa). Thứ trưởng phụ trách mảng thông tin số của Ukraine viết trên Twitter của ông rằng Ukraine “không chi bất cứ khoản ngân sách nào cho FTX.”

Các nghị sĩ thân thiện với tiền mã hóa thì đổ lỗi cho giới quản lý vì đã không kiểm soát được FTX trước khi sàn này sụp đổ. Hạ nghị sĩ Tom Emmer, đảng viên Cộng hòa ở bang Minnesota thì cáo buộc chủ tịch Ủy ban chứng khoán Mỹ (SEC) Gary Gensler đã “dàn xếp những thỏa thuận ngầm với những kẻ làm chuyện khuất tất.” Cần nhắc lại rằng Emmer từ lâu đã luôn vận động đòi giảm các biện pháp quản lý tiền mã hóa.

Thậm chí, có tình trạng người bị quy trách nhiệm lại đổ lỗi cho một người khác. Chẳng hạn, Kwon gần đây cho rằng Bankman-Fried đã đạo diễn các giao dịch khiến TerraUSD sụp đổ (các công tố viên liên bang đang điều tra cáo buộc này), còn Bankman-Fried cho rằng FTX sụp đổ là do một bài viết trên Twitter của CEO Binance, Changpeng Zhao, dẫu vấn đề của FTX sâu xa hơn thế nhiều. Thật không khác gì “meme” người nhện chỉ tay đổ lỗi cho nhau.

NHỮNG “THÀNH VIÊN CÔNG XÔ

Có lẽ, từ duy nhất trong từ điển thuật ngữ của cộng đồng tiền mã hóa so được với “phi tập trung” chính là “cộng đồng.” Dẫu là Twitter, hay Telegram, hay Discord, chủ nhân của tiền mã hóa luôn nhóm họp để thảo luận về ưu thế tuyệt đối của thứ tài sản họ đang nắm giữ, chia sẻ các meme, và nói xấu các loại coin địch thủ.

Điều này đặc biệt đúng với các loại NFT (hay “token không thể đổi ngang”), là những tác phẩm nghệ thuật số, mà trong một vài trường hợp có thể được giao dịch với giá hàng trăm ngàn đô la Mỹ. Còn hiện tại, những phòng chat Discord trước kia nhộn nhịp bao nhiêu thì giờ im ắng bấy nhiêu, và chỉ còn lại dăm ba người chờ đợi tin tức cập nhật. “Quý vị lập trình viên, làm gì đi chứ” là lời khẩn cầu tha thiết và đáng thương, không khác gì nỗ lực làm sống lại một người đã chết.

Những cộng đồng tan rã như thế để lại không ít vết hằn, theo cả nghĩa đen. Tháng 2.2022, khi Emma Crudgington đang lướt Twitter tại văn phòng của cô ở Brisbane, Úc, cô nhận ra một loại NFT mới đang “hot.” Tên của nó là Tasty Bones, logo của nó là hình sọ người vẽ kiểu hoạt họa đội một bánh quế đựng kem. Cô cho rằng bức tranh NFT này “dễ thương” và quan trọng hơn cả, dự án này đang được ca ngợi. Nhu cầu mua trước vượt quá nguồn cung, và cô phải tạo sự khác biệt nếu muốn tham gia.

“Tôi nghĩ: Điều cực đoan nhất mình có thể làm là gì?’” cô cho biết. Và cô bèn xăm logo của NFT này lên tay mình, sau đó đăng ảnh lên cộng đồng Discord của Tasty Bones, và nhóm phát triển token này đưa cô vào danh sách được mua hai NFT. Cô bán chúng một tuần sau đó, và thu về 12 ngàn đô la Mỹ.

Giờ thì toàn bộ dự án đã tan tành. Một NFT Tasty Bones giờ có giá chỉ còn 50 đô la Mỹ, còn Crudgington thấy hình xăm trên tay mình thật đáng cười. “Đó là câu chuyện hay để kể lại cho mọi người,” cô nói. “Tất cả chúng ta đều đã say xỉn đến mất trí rồi thì phải?’”

Cô cho biết có thể sẽ xóa hoặc xăm đè lên hình xăm này. Crudgington hiện vẫn tham gia dự án NFT Sappy Seals. Cô dành nhiều tiếng đồng hồ mỗi tuần để trao đổi với một nhóm nhỏ những nhà đầu tư sở hữu NFT này, tên gọi “Sappy Sisters.”

“Giống như có chuyên gia trị liệu tâm lý cá nhân vậy,” cô nói. “Chúng tôi nói về đủ thứ ngẫu nhiên, từ vật lý đến son môi bóng.” Theo Crudgington, nhóm Sisters đã vượt khỏi xuất phát ban đầu của nó. Hiện họ đang huy động tiền làm từ thiện cho một chú chó, kêu gọi hỗ trợ cho một thành viên cộng đồng bị ung thư, và thảo luận về quấy rối tình dục trên không gian NFT. 

Tuy còn mơ hồ khi miêu tả khi miêu tả bản chất kết nối giữa các thành viên nhóm (“chủ đề của cộng đồng đó chính là cộng đồng”), nhưng Crudgington cho biết sự gắn bó là rất thật. Và khái niệm gắn bó trong thế giới tiền mã hóa có thể là một điều nguy hại. White đã nghĩ ra cụm từ “cộng đồng săn mồi” để chỉ những mối quan hệ gây hại cho người dùng, cũng như các trò tiếp thị (marketing) đa cấp.

Khi cảm xúc gắn kết với tiền bạc và bạn có cảm giác được thuộc về một cộng đồng nào đó, thật khó nhìn nhận bản thân và bạn đồng hành một cách đủ rõ ràng, nhất là những cộng đồng hay rao giảng những sứ mệnh tốt đẹp.

Vì những môi trường này dễ xảy ra thao túng tâm lý. Vô số dự án đã “phá sản,” hoặc bị người tạo ra bán đứt, hoặc bỏ mặc nhà đầu tư với những token vô giá trị. Hoặc đơn giản hơn, là vô số các dự án thất bại. Crudgington nói cô hiểu những cộng đồng như vậy có khả năng bị lợi dụng, nhưng Sappy Sisters thật sự khác biệt. “Không có nạn kiếm chác trên đó,” cô nói. “Không có động cơ thấp hèn nào cả.”

NHỮNG NGƯỜI TRÁNH XA CRYPTO

Năm 2021, sau nửa thập kỷ làm việc trong ngành tài chính truyền thống, hay còn gọi là “TradFi” như thuật ngữ có phần mỉa mai của giới crypto, Jill nhận việc ở một công ty DeFi (tài chính phi tập trung). (Cô yêu cầu không dùng tên họ đầy đủ để có thể trao đổi thẳng thắn).

Cô thấy mình bị thu hút với ý tưởng giao dịch không cần trung gian, nhất là trong một thế giới mà các chính phủ có thể ngăn không cho người ta dùng tài khoản ngân hàng vào các hoạt động như mua dâm hay kiểm soát sinh đẻ. “Suốt một thời gian, tôi đã uống thứ thuốc lú này,” cô nói. “Rồi tôi nhận ra không ai biết gì về các quy định OFAC.” (Văn phòng kiểm soát tài sản nước ngoài, cơ quan thực thị lệnh trừng phạt với các tổ chức khủng bố.) Càng biết nhiều về khía cạnh kỹ thuật của tiền mã hóa, cô càng thấy vấn đề không nằm ở tự do tài chính, mà là “thoát khỏi những kiểm soát với nguồn vốn.” Cô cũng không ưa thứ văn hóa khoe khoang du thuyền và gái đẹp. “Tôi thấy không hợp,” mới đây cô đã thôi việc và đang tìm việc mới trong lĩnh vực tài chính truyền thống.

Ý tưởng về “du thuyền và gái đẹp” có vẻ không làm bận lòng một người khác cũng thuộc lĩnh vực tiền mã hóa mà người viết từng có dịp trao đổi, người này cũng xin không nêu tên. (Nhiều người trong cộng đồng này tỏ ra thận trọng khi trò chuyện cùng báo chí.)

Sau khi kiếm được vài trăm ngàn đô la Mỹ trong đợt thị trường tăng giá năm 2021, người này bỏ học đại học và đầu quân cho một công ty đầu tư mạo hiểm trong tiền mã hóa. Anh nghĩ đơn giản: Đi học thì chán, anh muốn tự do, muốn kiếm thật nhiều tiền, và mua một chiếc Lamborghini. Mô hình kinh doanh lúc bấy giờ là tìm một dự án, quảng bá nó, đợi các đồng token lên giá và kiếm lời. Nghe không có gì xấu cả, vì ai ai cũng đang kiếm được tiền. Khi nghĩ về đạo đức của công việc đấy, anh không khó tìm cách biện minh: Nếu có ai đó phá sản, đó là những người giàu. Giờ nhớ lại, anh cho biết thật nhẫn tâm khi không xét đến những gì đang ngầm diễn ra.

Sau khi thị trường bắt đầu xuống dốc, anh thấy rằng cuộc chơi này,  hóa ra lại có tổng bằng không. Anh nhận ra rằng, nếu có người kiếm được một khoản lớn, đồng nghĩa người khác sẽ không có gì. Nhiều dự án anh đầu tư đã thất bại, và anh thấy khó mà phấn khích với những dự án mới. Tôi hỏi các đồng nghiệp liệu họ có tin rằng những dự án đấy có giá trị thật sự không. Anh nói họ quả có tin, và nhận xét đó là niềm tin ảo tưởng. Mùa thu năm ngoái, anh quay lại trường học.

Vào đầu tháng 3.2023, tôi bảo David, anh thợ cắt tóc kiệm lời của tôi, rằng tôi đang viết về đề tài mùa đông của tiền mã hóa. Anh ngẩng đầu lên, im lặng một lúc lâu giữa những nhát kéo rồi làm một cử chỉ trước khi đưa ra phân tích về một thứ mà anh đảm bảo là món lớn tiếp theo: Token trí tuệ nhân tạo (AI).

Quả thật, sau khi ChatGPT ra mắt tháng 11.2022, những đồng token liên hệ với AI (liên hệ ra sao thì không phải lúc nào cũng rõ) đã tăng vọt về giá trị. Nhiều người tôi gặp đã nói tích hợp AI là con đường khả dĩ cho tiền mã hóa. Có lẽ những chatbot có thể trả tiền mã hóa để hoàn thành nhiệm vụ được giao. Có thể công nghệ chuỗi khối sẽ giúp xác thực trong một thế giới tràn ngập “deepfake.” 

Tài khoản Twitter giàu sức ảnh hưởng “@punk6529” gần đây đăng tin: “AI sẽ cho thấy ý nghĩa thật sự của tiền mã hóa là gì.” Giọng điệu của những cuộc trao đổi này - mềm mỏng, ái ngại, mơ hồ như sấm truyền, đậm chất võ đoán - nghe rất quen thuộc. Tôi bảo David tôi sẽ thử xem sao. Nhưng tới giờ tôi vẫn chưa xem gì hết.

Beam hiện là nhà báo tự do. Anh mua crypto lần đầu vào tháng 4.2021. Anh chưa từng giao dịch kể từ tháng 4.2022.