Trong năm 2022, sự sụp đổ của tiền mã hóa (crypto) để lại một đống đổ nát thê lương: Hàng ngàn tỉ đô la Mỹ giá trị thị trường danh nghĩa bỗng tan thành mây khói chỉ trong vài tháng; Xuất hiện những cáo buộc rằng nhà sáng lập của FTX (đã phá sản) đã hối lộ quan chức Trung Quốc; Một vụ kiện nhằm vào Binance (đối thủ của FTX) do nhà chức trách Mỹ thực hiện đang rục rịch bắt đầu.

Không khó nhận ra tình hình chưa bao giờ u ám đến vậy.

Tuy nhiên, "trộm vía" là những đỉnh cao chỉ huy  hệ thống tài chính của chúng ta được điều hành dựa trên những nguyên lý vững vàng nhất, chứ không phải ảo ảnh kỳ lạ khiến những người trẻ tự kỷ ám thị của thế hệ M (những người sinh từ đầu những năm 1980 đến đầu những năm 2000) bỏ 3,4 triệu đô la cho bức hình một con khỉ.

Nhưng thực ra, xứ sở tiền mã hóa không hẳn đối lập với hệ thống tài chính hiện đại. Mà thật ra, cả hai là cặp bài trùng.

Một phần lý do vì nhiều người tham gia thế giới tiền mã hóa đã được tôi luyện ở các thị trường vốn truyền thống, và đơn giản dựng lại những cấu trúc tài chính phi tập trung hóa đó với tiền mã hóa. Nhưng sự giống nhau không dừng lại ở đấy.

Tài chính truyền thống không khác với Bitcoin, Ethereum và những loại tiền mã hóa tương tự ở chỗ những người sáng lập ra hệ thống đó khôn ngoan và suy nghĩ thấu đáo hơn nhiều so với Zhao Changpeng (Triệu Trường Bằng), Sam Bankman-Fried, Do Kwon, và Caroline Ellison. 

Trở về cội nguồn, thì khác biệt thật sự chỉ là chủ nghĩa tư bản hiện đại đơn giản đã lừa gạt thành công, và trong tiến trình đó trở thành những định chế vững chắc.

Đó là bài học rút ra không chỉ cho bong bóng tiền mã hóa lần này, mà còn cho những bong bóng khác rồi sẽ lại vỡ tung trong những năm sắp tới.

Địa hạt tài chính luôn bao gồm một mức độ hỗn loạn nhất định, vì đây là ngành  dựa trên những tiên đoán về một tương lai mà bất trắc sẽ ngày một tích tụ.

Phát minh tiền giấy vào thời nhà Tống và Nguyên ở Trung Hoa dẫn tới những đợt siêu lạm phát lặp đi lặp lại khi chính quyền sử dụng giấy in để trang trải cho thâm hụt ngân sách, đến mức dân chúng từ bỏ hoàn toàn hệ thống tiền giấy và trở lại với hệ thống hàng đổi hàng tương đối ổn định hơn, trước thời đế quốc Trung Hoa chuyển sang hệ thống bản vị bạc.

Tuy nhiên, để so sánh cho chuẩn, thì thời hoang dã vừa qua của tiền mã hóa giống hệt sự hỗn loạn trong cuộc cách mạng tài chính ở châu Âu thời đầu hiện đại.

Trong nội dung chương trình phát thanh trực tuyến Odd Lots trên Bloomberg năm ngoái, Bankman-Fried giải thích về khai thác lợi suất (yield farming)- một hoạt động hết sức đáng ngờ nhắm tới tạo ra tài sản tiền mã hóa có thể đầu tư được từ hư không.

Mọi người có thể gửi tiền mã hóa tiết kiệm của họ vào một chiếc hộp, theo lời anh ta, đổi lại họ sẽ nhận được một giấy ghi nợ (IOU), rồi sẽ nhận lãi suất dựa trên giả định rằng đoạn mã trong chiếc hộp đó rồi sẽ trở thành “giao thức thay thế mọi ngân hàng lớn làm thay đổi thế giới.”

Xôi giống xôi, oản giống oản, lời diễn giải đấy giống một cách lạ lùng khi giới thợ kim hoàn ở Amsterdam (Hà Lan) và London (Anh quốc) phát minh ra khái niệm "ngân hàng dự trữ một phần" (fractional reserve banking) ở thế kỷ 17. Theo đó, nhà đầu tư gửi kim loại quý trong két của các thợ kim hoàn, và nhận về một IOU mua bán được, một chứng từ thanh toán - mà ngày nay chúng ta gọi là tờ giấy bạc.

Ngay khi các thợ kim hoàn nhận ra họ có thể phát hành những tờ giấy đấy nhiều hơn số vàng trong két mà họ có - hành vi mà một số kinh tế gia không chính thống ngày nay vẫn coi là lừa đảo - cũng là lúc họ bắt đầu trả lãi cho khách hàng của mình. Phát minh đó thật sự trở thành giao thức làm thay đổi thế giới.

Tới những năm 1690, chi phí khổng lồ của cuộc chiến tranh Chín năm với Pháp khiến Anh phải xoay xở ra nhiều cách ngày càng tài tình nhằm huy động tiền. Công cuộc cải cách tài chính bước vào thời vàng son.

Những cuộc xổ số nhà nước tổ chức thu hút hàng ngàn con bạc, rồi hình thành nên thị trường vé số thứ cấp sôi động, có trả lãi suất và giao dịch trong chính quán cà phê mà ngày nay là sàn Giao dịch chứng khoán London.

Nhà nước bán các trái phiếu đồng niên cho công chúng, vay mượn tiền của công ty Đông Ấn, và thậm chí lập nên một công ty Đông Ấn mới, do phe đối lập trong nghị viện bảo trợ, rồi lại vay thêm tiền nữa từ đó.

Tay buôn nô lệ người Scotland William Paterson nghĩ ra một ý còn hay hơn. Trong kiến nghị năm 1694 dài cũng chỉ cỡ một trang A4 ngày nay, ông đề xuất thành lập ngân hàng Bank of England để cho nhà nước vay 1,2 triệu bảng với lãi suất 8%,

Ngân hàng quốc gia vừa thành lập này phải cạnh tranh gay gắt từ với giới thợ kim hoàn, những kẻ đã thông đồng mưu toan tổ chức một cuộc rút vốn ồ ạt khỏi ngân hàng này hai năm sau đó.

Đầu óc luôn nhanh nhạy, Paterson lại thuyết phục được công ty Scotland, doanh nghiệp nắm quyền thương mại độc quyền ở Edinburgh, lập một thuộc địa ở Panama để kiểm soát thương mại giữa Đại Tây Dương và Thái Bình Dương.

Khoảng 1/5 tài sản quốc gia của Scotland đổ vào Kế hoạch Darien đó, nhưng nó bị hủy bỏ chỉ sau chín tháng khi đám thực dân gục ngã vì đói khát, bệnh tật, đắm tàu, bị quân Tây Ban Nha phong tỏa, và bị quân Anh cản đường.

Cả nền kinh tế Scotland suýt nữa thì sụp đổ, đẩy nhanh việc nước này phải thành lập một liên minh với nước Anh chín năm sau đó.

Paterson lại đề xuất tái cấu trúc nợ quốc gia của Anh bằng cách đổi khoản nợ đấy lấy tiền vốn ở một doanh nghiệp mới được Hoàng gia Anh ban cho độc quyền thương mại với các thuộc địa ở Mỹ châu của Tây Ban Nha, hầu hết là hoạt động buôn bán nô lệ.

Công ty South Sea, được hậu thuẫn bởi một ngân hàng không chính thức, có trụ sở là một tiệm rèn kiếm, hầu như không có thu nhập hay triển vọng có lợi nhuận, đã hối lộ các thành viên nghị viện và bán cổ phiếu cho các nhà đầu tư vay mượn từ ngân hàng Bank of England, đẩy giá cổ phiếu lên cao ngất, rồi sau đó sụp đổ tan tành - một trong những vụ bong bóng thị trường chứng khoán đích thực đầu tiên.

Ngày nay thì ta chẳng còn thấy lại chút dấu vết nào của các vụ lừa đảo đó ở những định chế tài chính uy nghi, chỉ toàn những nhân vật sạch sẽ, đáng kính, hành xử thận trọng và khôn ngoan.

Tuy nhiên, vẫn có một việc mà giới nghệ nhân lừa đảo tài chính ở London thời xưa cơ bản đã đúng, còn giới tiền mã hóa thì sai.

Ngay khi chia bài ở những canh bạc của chủ nghĩa tư bản hiện đại thời kỳ đầu, giới đầu tư biết họ có thể trông cậy được chính quyền giải cứu. 

Tình hình hiện giờ khác hẳn. Trong khi nhà chức trách Mỹ đã giải cứu những ngân hàng quen mặt với giới tiền mã hóa, như SVB Financial Group và Signature Bank, mục đích là để duy trì sự ổn định của hệ thống tài chính thông thường, chứ không phải hệ thống tiền số thay thế.

Chiến thắng của nước Anh trong các cuộc chiến tranh ở châu Âu lục địa là tất cả bằng chứng cần thiết vào thế kỷ 18 để chứng tỏ rằng những cách tân trong lĩnh vực tài chính, dù đầy hỗn loạn, là hữu ích về mặt xã hội.

Nhà nước đánh những khoản thuế mới lên đất đai, hàng hóa nhập khẩu, hàng hóa thiết yếu, và thậm chí cả cửa sổ, để đảm bảo trả được nợ.

Lòng tin của công chúng vào khả năng huy động tiền của nhà nước cũng là niềm tin cho rằng, hễ cho nhà nước vay tiền của mình thì tiền đó an toàn - chí ít thì cũng an toàn ngang với ngân hàng Bank of England. 

Sai lầm chết người của giới tiền mã hóa là chối bỏ bài học đó. Sách trắng khởi đầu vạch ra lý thuyết cho Bitcoin được soạn chỉ vài tuần sau vụ sụp đổ của Lehman Brothers năm 2008. 

Với những người theo chủ nghĩa tự do, cuộc khủng hoảng đã vạch trần thực tế là liên minh giữa hệ thống tài chính và nhà nước thực ra cũng chỉ là trò lừa gạt, bởi những lời hứa hẹn rồi cũng tan thành mây khói chỉ trong tích tắc.

Bitcoin được xây dựng trên hệ thống mật mã đã được chứng minh, do đó không mắc phải “điểm yếu cố hữu của mô hình dựa trên lòng tin.”

Tuy nhiên, lòng tin hóa ra là hết sức quan trọng. Thực ra, việc xã hội chúng ta tồn tại như hiện giờ thôi đã là lời chứng rõ ràng về năng lực tin tưởng lẫn nhau, tin tưởng vào những cam kết và nghĩa vụ, giữa hàng triệu triệu con người, xuyên thời gian và không gian.

Khi chối bỏ lòng tin và bác bỏ mọi mục đích có tính xã hội ngoài lợi ích cá nhân, thế giới tiền mã hóa đã tự huyễn hoặc họ ngay từ đầu.

Liệu tiền mã hóa có giống như chủ nghĩa tư bản hiện đại thời kỳ đầu, liệu nó có tái sinh từ đống tro tàn? Với những gì đang diễn ra, thì khó mà lạc quan được.

Đã có rất nhiều đề xuất khai thác công nghệ chuỗi khối (blockchain) cho một sứ mệnh cũng mang tính sống còn không khác gì những cuộc chiến tranh ở châu Âu lục địa thời hiện đại: Sứ mệnh chống biến đổi khí hậu.

Ngân hàng Thế giới đang cố gắng sử dụng công nghệ này để chuẩn hóa các báo cáo phát thải. Đầu tư loại bỏ các bon và vì môi trường, hai lĩnh vực tăng trưởng nhanh gồm cả nhiều nhà đầu tư hăng hái lẫn những trò lừa đảo, đang cực kỳ cần được tiêu chuẩn hóa. 

Tuy nhiên, đó sẽ là một thách thức không nhỏ, nhất là khi nhiều cách tân trong mảng công nghệ chuỗi khối có vẻ đi vào ngõ cụt. Hãng vận tải container đường thủy lớn nhất thế giới AP Møller-Maersk A/S và công ty sở hữu thị trường chứng khoán Úc ASX Ltd. đều đã bãi bỏ các kế hoạch triển khai công nghệ chuỗi khối trong hoạt động vào năm ngoái.

Nếu công nghệ đó có thể được sử dụng vì lợi ích chung, thì nó sẽ phải tìm được cách gây dựng lòng tin, thay vì né tránh, hay còn tệ hơn, coi lòng tin là điều nguy hiểm.

Chuyện đó thì tất nhiên là khó ngay sau khi thị trường nhiều ngàn tỉ đô la vừa sụp đổ và kiện tụng còn đang diễn ra khắp nơi. Tuy nhiên, đó có lẽ vẫn là cơ hội cuối cùng của tiền mã hóa để tự biến thành một di sản lâu dài, chứ không phải là một bong bóng chỉ lấp lánh trong thoáng chốc, để rồi vỡ tung và bị lãng quên mãi mãi.